Hikaye Taslağı Olarak Süreç Tasarımı
Zuhal Kol ■ Yerleşimi akarsu odağında olan diğer Avrupa kentlerinin aksine, kentsel yapılanması tarihsel olarak nehirden uzaklaşma eğilimiyle şekillenen Zagreb, Tuna Nehri’nin en kuvvetli kolu olan Sava’nın sel felaketleri ile şehri tahrip ettiği, can kaybına yol açtığı, kent belleğindeki güçlü ürkütücü imgesi ile Zagreblilerin çekinip kaçındığı bir tarihe sahip. Her ne kadar 1970’lerde inşa edilen su setleri ile sel etki alanları kontrol altına alınmış ve şehir nehri aşarak güneye doğru büyümeye devam etmiş olsa da; doğu-batı aksında tüm kudretiyle kentin ortasından geçen Sava, denetimli sel basma alanı olarak tasarlanan kıyılarıyla birlikte 300 m eninde 7,5 km uzunluğunda, kenti ikiye ayıran altyapısal bir kanal olarak kalmış; rekreatif potansiyelleri ve kentle etkileşimi yıllarca seçim vaatleri ve spekülatif akademik üretimlere ilham olmuş bir hikayeyle günümüze kadar geliyor. Hidroelektrik santral kurarak su seviyesini sabitleyip devasa bir kıyı parkı oluşturma önerileri; nehir bandını insanların erişmemesi gereken bir doğal habitat alanı olarak değerlendirme fikirleri; karasal bir şehir olan Zagreb’in Sava’yı Adriyatik’te tatil yapma şansı olmayanlara imkan yaratması için dönüştürme feryatları arasında, 2014 yılında Zagreb Belediyesi’nin, Europan Bilim Kurulu’nun açık çağrısı üzerine başvuru yaparak,
Sava’nın Zagreb ile ilişkisini uluslararası bir yarışma platformu kapsamında araştırmaya açması, dinamik fakat bir o kadar da bürokratik; çoksesli, çokpaydaşlı; hem yavaş hem hızlı; halen devam etmekte olan bir yarışma-tasarım-proje sürecinin başlangıcını oluşturuyor.
1970’li yıllardan beri Zagreblilerin üzerinde uzlaşamadığı Sava, farklı ülkelerden profesyonellerin alana dair fikirlerini dinlemek ve olası bir projenin Avrupa Birliği fonlarından yararlanmasını sağlayabilmek için Europan Komitesi’ne sunulunca, Zagreblilerin ve Hırvatistan’ın yanısıra, Europan Bilim Kurulu, yarışma organizatör ve jürileri, farklı ülkelerden yarışmacı olarak katılan profesyoneller ve Brüksel’deki Proje Destek Komisyonu’na kadar uzayan yerel, ulusal ve uluslararası katmanlarda çeşitli paydaşları içeren bir kentsel tasarım sürecine dönüşüyor. Eylül 2014’te İtalya’daki Europan Forum etkinliğinde Zagreb Belediyesi tarafından sunulan alan, aynı sene Kasım ayında Bratislava’daki Bilim Kurulu ve Jüri toplantısında finalistler arasında giriyor. Başvuru anından itibaren her gelişme yazılı-görsel medyada paylaşılıyor ve Zagreb Belediyesi Stratejik Planlama Daire Başkanlığı, Zagreb Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Zagreb Mimarlar Birliği, Hırvatistan Şu İşleri, Savica ve Trnje
Semt Sakinleri, Sava Su Sporları Kulübü, Mocvara Kültür Merkezi ve Zagreb’de farklı kültürel etkinlik organizasyonu yapmakta olan kuruluşların temsilcilerini biraraya getiren bir çalıştay oluşturuluyor. Bu çalıştay, bir taraftan jüri toplantılarına katılırken, bir taraftan da yarışma alanında farklı etkinlikler ve çalışmalar düzenleyerek Sava kıyılarına olan ilgiyi artırıp daha fazla katılımcının fikrini almayı hedefliyor. Mimarlık Fakültesi’nde nehrin farklı noktalarının öğrencilere çalışma alanları olarak verilmesi; su sporları kulübünün jüri çalışmalarına paralel olarak turnuva düzenlemesi; Mocvara yakınındaki kıyı hattında konser gecesi organize edilmesi bu süreci desteklemek amacıyla yapılan çalışmalardan bazıları.
2015 yılı başlangıcında ise şartname, Europan Bilim Kurulu’nun seçtiği ana tema olan “Adaptable City” başlığı altında yayınlandı. Bu şartnamede sel basma alanı olan nehir kıyılarında, yılda en az
2-3 kere su seviyesinin yükseldiği ve kıyı alanlarının tamamıyla su altında kaldığının altı çizilirken; kamu güvenliği için tehlike arzetmeyecek ve su akışını engellemeyecek, geçici programlarla bu 7,5 km’lik koridorun nasıl aktive edileceği ve şehirle ilişkilendirebileceği sorgulanıyordu. 2015 yılı Temmuz ayında yarışmacıların önerilerinin teslimleri ardından, önce yerel jürinin finalistleri belirlemesi, ardından Europan ortak jürisinin finalistler üzerine raporları ve en son olarak yerel jürinin son değerlendirme ile kazanan ekipleri belirlemesi ile, 2015 yılı Aralık ayında yarışma seçim süreci sonlandırıldı. 2015 Aralık-2016 Haziran tarihleri arasında yarışmaya katılan tüm projeler Zagreb Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’nde sergilendi. Fakat yerel ve uluslararası jüri, seçilen iki ekibin de katılımıyla (winner ve runner-up) bir çalıştay düzenlenmesini önerince 2016 yılı Nisan ayında yerel jüri üyeleri, Sava çalıştayı temsilcileri, Europan ortak jüri temsilcisi, Zagreb Belediyesi ve ödül alan Openact (TR-ES/winner) ve Oblo (IT/runner-up) ekipleri belediyenin kamusal katılım çalıştay ve seminerleri için kullandığı Zagreb Forum biriminde biraraya geldi; yaklaşık bir hafta süren çalışma, saha inceleme, proje ve talepleri kıyaslama oturumları gerçekleştirildi. Çalıştay sonuç raporunda birinci seçilen projenin mevcut dönemin görüşleriyle donup kristalleşmeyecek, şu anda yaşayan ve alanı kullanan kentlilerin yanısıra, gelecek nesil Zagreblilerin de söz sahibi olmasına fırsat tanıyacak bir altyapı sunması sebebiyle uygulama aşaması için değerlendirilmesi teşvik edildi. Alanın büyüklüğü göz önünde bulundurularak projenin etaplanması kararının yanısıra; kentin farklı gelecek senaryolarına nasıl tepki vereceğinin test edilmesi düşüncesi de bu çalıştayın verimli sonuçlarından oldu. Çalıştay süreci ve raporları aynı yıl içinde Europan ve Zagreb Belediyesi işbirliğinde basılı yayına dönüştürülürken, Openact ekibinden 3 farklı kullanım senaryosu ile nehir kıyısında 3 farklı alanda müdahale yapılacak şekilde yarışma projesi bileşenlerinin eskiz çalışmaları talep edildi. 2016 yılı Kasım ayında, yapılan tüm çalışmalar Badajoz, İspanya’da düzenlenen Europan Forum etkinliğinde ortak jüri ve Bilim Kurulu’na sunuldu.
2017 yılında sözleşme hazırlıkları ile birlikte, hem yerel yazılı-görsel medyada duyurular hem de Zagreb Forum birimi ve Zagreb Belediyesi yapılarında proje sergi ve sunum çalışmaları yapıldı. Çalıştay raporuna göre revize edilen proje taslak dokümanları ışığında uygulama projesi ilk etap projelendirme işleri 2018 yılı sonuna kadar devam ederken, bu süreçte projelendirmenin her aşamasında tasarım ekibi ve belediye temsilcileri medya aracılığıyla proje sürecinin ilerleyişi konusunda düzenli aralıklarda basın toplantısı ve bilgilendirme raporları paylaştı. 2019 yılında ilk etabın inşası için ihale süreci duyuruları ile, projelendirme ve yapım bütçelerine, bu bütçelerin yerel ve uluslararası kaynaklarına da medyada yer verildi. 2019 yılı Haziran ayında ilk etap inşası tamamlanan geçici etkinlik birimleri ve sahaları, 2019 yılı Kasım ayına kadar (kuru sezonun bitişi) nehir kıyılarında Zagreblilere Sava’yı farklı senaryolarla deneyimleme imkanı sundu. 2019 Eylül ayında, proje alanı pavyonlarından birinde yaz boyu alanı kullanan/kullanmayan herkesin görüşlerini paylaşması amacıyla “Sava Talks” başlığında bir oturum düzenlendi. Bu etkinlikte, ikinci etapta su ve plaj sporlarının en yoğun ilgi gören programlar olduğu, kara şehri olan Zagreb için bu kullanımların ikinci etapta artmasının önemli olacağı, gece kullanım senaryolarının çeşitlenebilmesi için daha fazla aydınlatma imkanı gibi konulara ilişkin yorumlarla birlikte; nehir kıyılarının insan erişimine açılmamasını talep eden 7 kişilik bir protesto ekibinin oturumu engellemeye çalışması üzerine polisin de dahil olduğu dinamik bir toplantı gerçekleştirildi. 2019 Kasım ayında yağışların başlamasıyla demonte edilen birimler, 2020 yılında pandeminin büyük ölçekli kamusal toplanmalara izin vermemesi sebebiyle tekrar kurulamadı. 2021 yılı başında ikinci etabın yine pandemi sebebiyle 2022 yazına erteleneceği duyurusu yapıldı ve ikinci etap çalışmalarının sunumları, 2021 Şubat ayında çevrimiçi olarak düzenlenen Europan Intersessions Forum’da yerel ve uluslararası çalıştay temsilcilerinin/ kurullarının katılımıyla yapıldı.
Sava Nehri kıyılarının ana tasarım projesi olan bu süreç, alana dair fikirlerin çokluğundan hareketle, devingen, müdahaleye açık, kullanımın ve bir o kadar da kullanmamanın teşvik edildiği ve mümkün kılınabildiği bir tasarım yaklaşımıyla halen sürmekte. Şartnamenin açık uçlu çağrısına istinaden seçilen açık proje önerisi, tasarımcı ve kullanıcı arasında çözünen bir fikir müellifliği ile; çevresiyle birlikte değişecek ve zaman içerisinde Zagreb ile beraber evrimleşecek bir kamusal alan kurgusunun temellerini atmış; birçok soruya cevap getirebilmiş fakat bir o kadar da yeni soru oluşturabilmiş; geçici ve küçük ölçekli eylemlerin kalıcı ve uzun vadeli doğurgularını yerel, ulusal ve uluslararası katmanlardaki aktörlerinin tanımlamaya devam edeceği bir hikayenin taslağı oldu. Gelecek aşamalar, tartışmalar, etkinlikler, oturumlar, protestolar, yayınlar, toplantılar ise merak konusu, heyecanla bekleniyor!