Süreci Tasarlamak1: Omonia Meydanı Üzerine Bir Tartışma
Burcu Tüm ■ Yunanca’da δήμος (dimos) belediye, δημόσιος (dimosios) kamuhalk, δημόσιος χώρος (dimosios horos) kamusal mekan anlamına gelir. Bilindiği üzere demokrasi Yunanca bir kelimedir;
δημοκρατία (dimokratia), Antik Yunanca’da δήμος politik haklara sahip insan topluluğu ile κράτος güç, iktidar, tahakküm anlamlarını taşımakta olan iki kelimenin birleşimi sonucu “halkın seçtiği yönetim” manasını taşır. Bildiğimiz anlamda belediye, halkın tam temsilidir. Yunanistan’da kamusal ve özel alan kavramlarının birbiriyle tamamıyla kopmamış ilişkisini, farklı dönemlerde başkalaşan pratiklerle
tarihsel bir disiplinlerarası bakış açısı ile okumak mümkündür (Patton, 1986; Theologou, 2014; Vaiou, Kalandides,
2015). Yunanistan’ı kendi politik, tarihsel, ekonomik süreçleriyle ele aldığımızda -yani Türkiye’deki durumlarla karşılaştırmadan ki bu Türkiye ile olan ilişkiler nedeniyle büyük bir handikaptır- elbette zaman odaklı kendi başına anlamlandırabileceğimiz bir ilişkiler bütününe dair bilgi edinebiliyoruz.
Uğur Tanyeli’nin (2007) kamusal ve özel mekan kavram çiftine dair tarihsel bir bütünlükle ele aldığı ve bugün kamusal mekana Türkiye’deki yaklaşıma dair yazdığı yazısından anladığım; bu tür mekansal kavramlaştırmaların aslında yerler ve zamanlar açısından içkin süreklilikle şekillendiği ve süreçle beraber dinamik bir değişkenlik taşıdığıdır. Günümüze gelen bu kavramsal tartışmaya dair izleri çok da uzağa gitmeden güncel pratikler üzerinden okumak da mümkündür. Ancak nedenlerini anlamak, belli bir tarihselliğe dayanan ve günümüze kadar kökleşmiş bir süreçle gelen toplumsallıkla başkalaşarak ve katmanlaşarak oluşan kamusal alanın sürekliliğini ele alarak sağlanabilir. Tam da bu nedenle mekana dair tartışmalarda bugünlerde oluşu ve biçiminden çok süreci okumak bizi bütüncül bir tartışmaya kavuşturur (Tanyeli, 2016). Aynı, İstanbul Belediyesi’nin düzenlediği yarışmalarla “İstanbul Senin” sürecinde yaşananlarda olduğu gibi bu kamusal mekanların tasarlanma süreçlerine dair izlenen yolu, sürecin işletilmesi, açtığı yeni sorular ve getirilen eleştirilerle birlikte değerlendirmek gereklidir. Artık pek değerli olan sonuçta ne olduğu değil; nasıl olduğudur. Şimdi bu konulara dair bir başka değerlendirmeyi de Atina’da şahit olduğum bir tartışmayla yapacağım.
Atina’daki ilk yılımda oturduğum yeri tarif edebilmek için Atina’yı tanıyan tanımayan herkese Omonia Meydanı’nı referans veriyordum. Şehrin tam göbeğini temsil etmektedir ki kentin bilinir akslarının birleşiminde Omonia Meydanı’na ulaşırsınız. Omonia Meydanı’nı geçirdiği
süreçlerle ele aldığınızda üzerine birçok disiplinlerarası tartışmayı üretebileceğimiz çok önemli bir kamusal alan olduğu görülür. Meydanın son zamanlarda maruz kaldığı tartışmalı uygulama, Atina kentine, kentin yönetiminin (belediyeciliğin) ve Atina kentlisinin kamusal alanla ilişkilenmesine dair çok kıymetli bilgiler vermektedir.
2004 Olimpiyatları’nın Atina’da düzenleneceği bilgisi ile başlatılan bir dizi çalışmadan biri de kentin tarihi alanının yayalaştırılma düşüncesiydi. Bu karar altında 1998’de çeşitli meydanların tasarımı için yarışma açıldı ve Omonia Meydanı projesi de bu süreçte bir yarışma ile sonuçlandırıldı. Monastiraki Meydanı bu yarışmalar sonucunda uygulanarak şimdiki haline kavuşurken, Omonia Meydanı için seçilen proje hiçbir zaman tam olarak uygulanmadı. Sonrasında yine yayalaştırma amacıyla, “Re-think Athens” başlığı altında, 2012 yılında Yunanistan’da önemli bir kurum olan Onasis Vakfı’nın devlet talebiyle finansa ettiği bir yarışma süreci başlatıldı. Yarışmanın kapsamı Atina’nın tarihi aksı içinde kalan Syntagma Meydanı ile Ulusal Arkeoloji Müzesi arasındaki alandı. Bir parçası da Omonia Meydanı’nın bu bütünlük içinde yeniden tasarlanmasıydı. İki aşama sonucunda birinci seçilen proje açık oturumlarda çokça tartışıldı. Ayrı ayrı analizler yapıldı, fizibilite raporları çıkartıldı ve araştırmalar yürütüldü. Proje Avrupa Birliği’nden beklediği uygulama desteğini bulamayınca bunca çalışma da rafa kaldırılmış oldu.
Atina’nın eski belediye başkanı Giorgos Kaminis’in yönetimi, 2019 yılı itibarıyla Omonia Meydanı’da 1998 tarihli yarışmanın sonucuna sadık kalarak bir iyileştirilme gerçekleştirmek vaadiyle danışmanlıklarla beraber gerekli izinleri alarak meydanı uygulama için kapattı. 2019 Eylül ayından Bakoyannis ve ekibi yönetimi devralınca Omonia Meydanı’na ne olacağı konusu havada kaldı. Geçen sene Mayıs’ta belediyenin ilanıyla uzun süredir kapalı olan Omonia Meydanı “yeni” tasarımı ile kullanıma açıldı. Herkes meydana neler olduğunun merakı içindeydi. Atina kent halkının gözünde, uzun zamandır tartışılan, 1990’lardan beri bir türlü tam haline kavuşamayan Omonia Meydanı dair bir umut vardı ama detaylarına kimse hakim değildi. Çeşitli medya kuruluşlarının yayınlarında 2020 itibarıyla tartışılan konuya dair sürekli bir ipucu arandığını görüyoruz. Ama çok gariptir ki son ana kadar sürecin nasıl yürütüldüğü bir muamma olarak kaldı. Ve açıldığında görüldü ki meydanın ne eski halinden ne de 1998 planından hiçbir eser yok, bambaşka bir hal almış. Yunanistan’dan meslektaşlarımın2 paylaştığı bilgilere göre her gelen belediye başkanı gibi Bakoyannis de Omonia Meydanı’nı kendi başkanlık döneminin başarısı olarak göstermek istiyordu. Bitmiş bir iş göstermek için olabildiğince elini çabuk tutarak, eski belediye yönetiminden hazır devraldığı yenileme projesini son derece anti-demokratik bir biçimde, herhangi bir tartışma öne sürmeden, nasıl yapıldığı belirsiz bir şekilde oldubittiye getirdi. Bırakalım yarışma sonucunu dikkate almamasını ya da ilgili belediye kanununa göre kamuoyu yaratıp konuyu tartışmaya açmamış olmasını, herhangi bir şekilde tasarıma ve uygulamaya dair danışmanlık almadığı, Şehir Planlama Komitesi ve Mimarlar Komitesi gibi birçok kurumdan onay alması zorunlu iken gerekli süreci işletmediği için de suçlanmaktadır.
Meydanın uygulama finansmanının çeşitli özel şirket ve vakıflar tarafından sağlandığı bilinmektedir. Belediye kendi bütçesini kullanmayınca bu iş için (ki bütçeyi nasıl kullandıkları başka bir kamusal alan örneği üzerinde alelade ortadadır) ortaya büyük olasılıkla yatırımcıların da taleplerine uygun bir çerçeve çıktı. Meslektaşlarım sürecin yönetimine ve çıkan sonuca dair eleştirel tartışmalar yürütüyorlar. Süreci de sonucu da kentliyi dışlayıcı ve kentliye yapılmış saldırgan bir girişim olarak yorumluyorlar ve sonucu geçici bir şey olarak değerlendiriyorlar. Sonucunun ne olduğunu uzun uzun tartışmaktan yana değilim ama yine meslektaşlarımın dillendirdiği şudur ki 1960’ların Omonia Meydanı’nın nostaljisine dayanarak -filmlere konu olan ünlü ve şaşalı zamanlarını referans veren- o günün meydanına dair sembollerin bugüne
taşınmış olduğudur. Ortaya tek başına konulan koca süs havuzu tam bir 60’ların Omonia’sı özlemine çağrıdır. Meydanda oturacak bir tane bank, gölge yapabilecek bir ağacın bile olmaması ise 2008 yılında ekonomik krizin başlamasıyla, medyanın özellikle meydanın asıl kullanıcıları olarak vurgu yaptığı; seks işçileri, uyuşturucu satıcıları ve kullanıcıları, sokak suçları işleyenler olarak aksedilen evsizlerin ve göçmenlerin yeni yatırımcılar için meydandan temizlenmeye çalışıldığı şeklinde yorumlanmaktadır.
Bu Yeni Demokratik partili, Atina’nın en genç belediye başkanı Bakoyannis’in tek skandalı da değil üstelik; başka bir uzun tartışma açılan konu da 1998’den beri tartışılan yayalaştırma projesinin Bakoyannis ve ekibi tarafından Megalos Peripatos yani “Büyük Yürüyüş” adıyla pilot bir şekilde büyük bütçelerle yürütülme biçimi ve üç ay gibi çok kısa bir sürede nasıl bir fiyasko ile sonuçlandığıdır. Şimdi asıl soru şu ki; bakalım Atina kent halkının gerçekten el atmasıyla Omonia Meydanı’nın akıbeti yakın zamanda ne olacak?
Son olarak Yunanistan’da yerel mimar ve şehir plancılar kamusal mekanın tasarlanma sürecine dair şöyle önerilere sahipler: Yarışma yöntemlerini eleştirenler ve yarışmayı da bir yöntem olarak neoliberal bulanlar bir yana -ki katılmadığımı söyleyemem- diğer taraftan Atinalılara açık bir tartışma sonucunda bir yarışma sürecine girilmesi ve yine halka açık bir halde yarışmanın oylanması ve kentlinin dahil olduğu bir uygulama sürecinin yürütülmesini önerenler çoğunluktalar. Süreçte kent halkının katılımcılığı önemsenmektedir; bu katılımcı müdahaleye bir örnek olarak da 2009’da Exarchia’da Atinalıların elleriyle inşa ettiği Navarinou Parkı süreci verilmektedir3.
Kaynaklar:
Chrysopoulos, P., “How Athens’ Historic Omonoia Square Has Changed Over the Decades”, Greek Reporter, 8.06.2019: [https://greekreporter. com/2019/06/08/how-athens-historic-omonoia-squarehas-changed-over-the-decades] Son erişim tarihi: 15.02.2021.
GTP Editing Team, “Athens’ Landmark Omonia
Square Reopens to the Public-Video”, GTP Headlines,
15.05.2020: [https://news.gtp.gr/2020/05/15/athenslandmark-omonia-square-reopens-public] Son erişim tarihi: 15.02.2021.
Pantazopoulos, Y. , “Τιξέρουμεγια τηνέα πλατεία
Ομονοίας”, Lifo.gr, 29.01.2020: [https://www.lifo.gr/ articles/athens_articles/268123/ti-kseroyme-gia-ti-neaplateia-omonoias] Son erişim tarihi: 15.02.2021. Patton, C.V. “The Private Use of Public Space”, The Mediterranean - III and IV: Response to problems with local cultural contexts, Ekistics, vol. 53, no. 318/319, Atina, Mayıs/Haziran ve Temmuz/Ağustos 1986, s.128136.
Petridis, P., “Ο κύκλοςτης-Ομόνοιας: επιλέγοντας τοσχήμα
του παρελθόντος”, Archytpe, 13.04.2020: [https:// www.archetype.gr/blog/arthro/o-kiklos-tis-omoniasepilegontas-to-schima-tou-parelthontos] Son erişim tarihi: 15.02.2021.
Rethink Athens Yarışma sitesi: [http://www. rethinkathenscompetition.org] Son erişim tarihi: 15.02.2021.
Rigopoulos, D., “Thereturn of Omonia Square”, Ekathimerini, 24.01.2020: [https://www.ekathimerini. com/248761/opinion/ekathimerini/comment/the-returnof-omonia-square] Son erişim tarihi: 15.02.2021.
Smith, H., “Athens’ youngest mayor: I’m interested in real life, not utopias”, The Guardian, 4.06.2019: [https://www.theguardian.com/world/2019/jun/04/ athens-youngest-mayor-kostas-bakoyannis-real-life-notutopias] Son erişim tarihi: 15.02.2021.
Tanyeli, U., “Kamusal Mekan-Özel Mekan: Türkiye’de Bir Kavram Çiftinin İcadı”, Arredamento Mimarlık, Şubat 2007, İstanbul, s. 58-64.
Tanyeli, U., “Biçimi Değil Süreci Tasarlamak”, Yıkarak Yapmak, Metis Yayınları, İstanbul 2016, s. 311-331. Theologou, K., “The ‘priblic’ (a modern-Greek particularity) and public space in modern Greece”, European Society of Modern Greek Studies Congress 2014.
Vaiou, D. ve Kalandides, A., “Practices of collective action and solidarity: reconfigurations of the public space in crisis-ridden Athens, Greece”, Journal of Housing and the Built Environment, Springer Science+Business Media Dordrecht 2015.
Notlar:
1 “Süreci Tasarlamak” başlığı Uğur Tanyeli’nin Yıkarak Yapmak (Metis Yayınları, İstanbul, 2017) kitabından alıntılanmıştır.
2 Bu çalışma için Yunanistan’da 21 mimar ve şehir plancıdan yazılı olarak görüş aldım. Yazı içinde bu görüş aldığım kişilerden meslektaşlarım olarak bahsetmekteyim.
3 Park hakkında kısa bilgilendirme videosu için bkz.: [https://vimeo.com/57160758].