Italo Calvino 100 + 1 Yaşında!

Okumak / Yaz(ış)mak / Hikaye Anlatmak / Betimlemek / Bakmak / Görmek / Gözlemlemek / Duymak / Duyumsamak / Dokunmak / Dola(n)mak / Postalamak / Ağaca Tünemek / Uçmak / Dalgalanmak / Yeşer(t)mek / Çiçek Açmak / Hayal Kurmak / Oyun Oynamak / Haritalandırmak / Çizmek / … Italo Calvino'nun külliyatını, edebiyatın sınırlarını aşan disiplinler-üstü pratikler olarak Türkiye'den bakışlar/ hikayeler/deneyimler ile yeniden okumayı amaçlayan bu dosyanın editörleri olarak bizi, yazarın 100. yaşında, geçtiğimiz yıl yayımlanan, denemelerinden derlenmiş İngilizce bir kitabı, The Written World and the Unwritten World1 buluşturdu aniden. İki Calvinosever olarak sohbet etmeye başladık. Bu ilk heyecanımızın çoklu bir paylaşım ortamına nasıl dönüşebileceğine dair bir takım hayaller kurduk önce, sonra yavaş yavaş şekillendi bu hayallerimiz ve sonunda Armağan Ekici, Aslıhan Demirtaş, Erdem Ceylan, E S Kibele Yarman, Ertuğ Uçar, Fırat Erdim, Gökçen Erkılıç, Ilgın Hancıoğlu, Levent Şentürk, Murat Germen, Onur Kutluoğlu ve Ömür Harmanşah ile gerçek oldu. Mimar, eğitimci, iç mimar, mekansal araştırmacı, görsel iletişim tasarımcısı, yazar, sanatçı, arşivci, kartograf, video-yapımcısı, grafik-romancı, illüstratör, arkeolog, mimarlık tarihçisi, işte buradayız: Italo Calvino 100+1 Yaşında! Dosyamızın Calvino'ya yakışır bir zenginlikte ve çeşitlilikte olmasını ve hem yazılı hem de görsel katkılardan oluşmasını çok önemsedik. Her katkının içeriği, biçemi, kurgusu ve yaklaşımı ile diğerlerinden farklılaşırken aralarında beklemediğimiz sıkı bağlar ortaya çıktı. Daha da heyecanlandık. Calvino külliyatını olabildiğince geniş ve derin bir kesitte taramaya çalışan dosyamız, romanlarından (Bir Kış Gecesi Eğer Bir Yolcu - Kitaplarımdan Birini Nasıl Yazdım / Görünmez Kentler / Kesişen Yazgılar Şatosu / Palomar), öykülerinden (Ağaca Tüneyen Baron / Bütün Kozmokomik Öyküler / JaguarGüneş Altında / Marcovaldo ya da Kentte Mevsimler) masallarından (Dere Tepe Ters) ve denemelerinden (Amerika Dersleri: Gelecek Binyıl İçin Altı Öneri / Kum Koleksiyonu / Paris’te Bir Münzevi: Özyaşamöyküsel Notlar / The Written World and the Unwritten World) bir seçkiye ve mektuplarına odaklanıyor. Görünmez Kentler2, bu seçkide ayrı bir yer tutuyor. Hem yazılı hem de görsel katkılardan çoğu, kısmen ya da tamamen onunla ilgileniyor, farklı gözlerle onu tekrar ve tekrar okuyor. Öğrencilik ve eğitmenlik deneyimlerini paylaşarak kitabın mimarlık eğitimindeki yerini konu edinenler ise ayrı bir grup oluşturuyor aralarında.

Mimarlık eğitimi almış pek çoğumuz gibi, bizi de öğrencilik yıllarımızda Görünmez Kentler tanıştırdı Calvino ile. Birimiz, öğrencisi olduğu Sibel (Dostoğlu) Bozdoğan'ın önerisiyle ODTÜ kitapçısından satın aldığı İngilizce çevirisinden3 büyülenerek okudu onu ilk kez 1984'de. Bozdoğan, Calvino'nun ölümünün hemen ardından, “Batının mimarlık okullarında epeyce sözü edilen bu kitabı tanıtma işi daha fazla gecikemezdi” notuyla Mimarlık dergisinde -başka bir öğrencisi Gülnur Özdağlar'ın müthiş bir çizimi eşliğinde- 1985'de yayımlanan yazısıyla onu Türkiye'de daha geniş bir mimarlık ortamına da sunmuştu4. İlk Türkçe çevirisi ise bu tanıtım yazısından beş yıl sonra, 1990'da basıldı5. Diğerimiz ise, Calvino'yu bu çevirinin 2002 yılındaki baskısından6, İTÜ'deki birinci yıl 3400 stüdyosunda tanıdı. Ferhan Yürekli'nin koordinatörlüğünde, Çiğdem Eren, İrem Falay ve diğerlerinin yürüttüğü stüdyoda, kitaptan bir hikayenin deneyim maketlerini üretti 2004'de. “Gösteri ortamları” ödevinde de Amerika Dersleri: Gelecek Binyıl İçin Altı Öneri'de7 tanıştığı kavram çiftlerinden “görünürlük-görünmezlik”in performatif bir okumasını 1:1 ölçekte bedeni ve mekanı dahil ederek Taşkışla avlularından birine geçici bir gösteri ortamı kurarak yaptı. 2007'de Semra Aydınlı ve Çiğdem Eren'in seçmeli bir dersindeyse Bütün Kozmokomik Öyküler'den8 “Ayın Uzaklığı” öyküsünü kolajladı. Aslında, Taşkışla'daki mimarlık eğitiminde Calvino'nun kaydı, Hülya Yürekli ve İpek Yürekli'nin mimari proje 5-6 öğrencileriyle yaptıkları Görünmez Kentler'e dayanan bir çalışmayla YAPI'da, 1995'de tutulmaya başlamıştı9. Dosyamız da bir yandan dilden dile çevirinin yaratıcı olanaklarıyla ilgilenirken bir yandan da imgeden kelimeye, kelimeden çizgiye, peyzajdan kağıt yaprağına, her türlü çevirinin dönüştürücü gücünü araştırıyor. Böylece çeşitli ölçekler ve mekansallıklar içinde çizgisel ya da dairesel hatta sarmal, kendi içinde devinen ya da sınırlarını geren, gevşeten, geçirgenleştiren, bütünsel ya da parçalı denemeler ortaya koyuyor. Posta kutusundan gökyüzüne ve kozmosa; Hekate Tapınağı ve Yatağan Termik Santralı'ndan Mengefe arkeolojik yerleşimi ve Milas-Hüsamlar açık kömür ocağına; Karadeniz'in dalgalarından Milet antik kentinin çayırlarına ve Boğaz(içi) sularına, kıyı kesitlerine, fıstık çamlı bir tepesine; Roma'nın “borgata”sından İstanbul'un “suç” mahallelerine; Venedik'in merdivenli bir köprüsünden yine İstanbul'un merdivenli bir sokağına, limandan ayrılan bir geminin kamara penceresin-e/-den uzanan ellere, halı silkelenen bir balkonuna, bir surdibi mahallesi kesitinden içine yerleşmiş makine çarklarıyla sanki usul usul dönen bir caminin kesitine, Galata Köprüsü'nün balıkçılarına çizimler, haritalar, fotoğraflar, kartpostallar, kolajlar üretiyor. Calvino'yu Albert Camus, Anna Lowenhaupt Tsing, Bilge Karasu, Elif Şafak, Marcel Proust, Maurice MerleauPonty, Pier Paolo Pasolini, Virginia Woolf, Walter Benjamin, Zeynep Sayın, kedi, gri balıkçıl -ve daha pek çok kuş- ile buluşturuyor. Gözü, hareket halindeki bedenin diğer duyularıyla, uzuvlarıyla, özellikle de elle biraraya getirirken insandan başka bedenlerin deneyimlerine de açılıyor. Calvino'nun şaşırtıcı bir güncellik taşıyan mimarlık/kent/doğa/iklim hakkındaki başka pek çok yazısını insandan başka, insancılık sonrası ve yeni materyalizm çalışmaları üzerinden yeniden okuyan daha nice dosyalık zihin ve gönül açan keşiflere, taze yorumlara, tazeleyici tartışmalara ilham vermesini umduğumuz bu dosya ile okurlarımızı bizlere eşlik etmeye davet ediyoruz10; yaz(ış)arak, hikaye anlatarak, betimleyerek, bakarak, görerek, gözlemleyerek, duyarak, duyumsayarak, dokunarak, dolayarak, dolanarak, postalayarak, ağaca tüneyerek, uçarak, dalgalanarak, yeşer(t)erek, çiçek açarak, hayal kurarak, oyun oynayarak, haritalandırarak, çizerek… Konuk editörler: Bilge Bal, Dr. Mimar-Eğitimci; Sevil Enginsoy Ekinci, Dr. Mimar, Mimarlık Tarihçisi.

Notlar:

1 Italo Calvino, The Written World and the Unwritten World: Collected Non-Fiction, Penguin Books, Londra, 2023.

2 Italo Calvino, Le città invisibili, Einaudi, Torino, 1972.

3 Italo Calvino, Invisible Cities, çev.: William Weaver, Picador, 1983.

4 Sibel Dostoğlu, “Görünmez Kentler”, Mimarlık, 1985, Sayı 217, s. 36-37.

5 Italo Calvino, Görünmez Kentler, çev.: Işıl Saatçıoğlu, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1990.

6 Italo Calvino, Görünmez Kentler, çev.: Işıl Saatçıoğlu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.

7 Italo Calvino, Amerika Dersleri: Gelecek Binyıl İçin Altı Öneri, çev.: Kemal Atakay, Can Yayınları, İstanbul, 1991.

8 Italo Calvino, Bütün Kozmokomik Öyküler, çev.: Eren Yücesan Cendey ve Şemsa Gezgin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007.

9 Hülya Yürekli, İpek Yürekli, “Görünmez Kentler”, YAPI, 1995, Sayı 162, s. 51-61.

10 Burada yer alan görsel işlerden bir seçki ve dosyamıza sığmayan başka bakışlar/hikayeler/deneyimlerle Kıraathane İstanbul Edebiyat Evi'nde kuracağımız bir sergi ve paralelinde gerçekleşecek atölye ve söyleşi serilerimizle, 23 Şubat-22 Mart 2024 tarihleri arasında, Calvino okumalarımızı, tartışmalarımızı, yaratıcı araştırmalarımızı paylaşmayı ve konuşmayı sürdürüyor olacağız.