İstanbul’da Levanten gazeteleri
Journal de Constantinople, Levant Herald, Courrier de Orient...
On dokuzuncu yüzyılda Levantenlerin yoğun olarak yaşadığı İstanbul ve İzmir gibi şehirlerde ağılıklı olarak Fransızca, biraz da İngilizce gazeteler yayımlanıyordu. Bunların en uzun ömürlüsü Levanten Edgar Whitaker’ın çıkardığı “Levant Herald” gazetesi oldu.
Levantenler, çoğunluğu Fransızca olmak üzere Avrupa’da yayımlanan gazetelerin abonesiydiler ve sıkı bir biçimde Avrupa basınını takip etmekteydiler. Fransız gazetelerin en makbulü Le Temps’in sadece Istanbul’daki abonesi 4.000 idi. Ayrıca Pera ve Kadıköy’de her gazete bayiinde satılırdı. Bunların yanı sıra İstanbul ve İzmir gibi Levantenlerin yoğun olduğu şehirlerde Fransızca ve İngilizce olarak gazeteler de yayımlanıyordu. 1900 yılında bu lisanlarda yayımlanan gazete satışının 100 bini geçkin olduğu belirtiliyor. 1900 yılında 139 ayrı Levanten gazete ve dergisi yayımlanıyordu.
1800’lü yılların başında İzmir, en çok yabancı dilde gazetenin çıktığı
Osmanlı şehirlerindendi. 1821 yılında Le Spectateur Oriental, 1824 yılında Smyrneen yayımlanmıştı. 1824 yılından sonra Alexandre Blacque’ın ortak olduğu Le Spectateur Oriental, Osmanlı lehine yazdığı yazılarla öne çıktı ve sarayın dikkatini çekti. Blacque, 1828 yılında yine Osmanlı yanlısı Le Courrier de Smyrna adlı gazeteyi çıkardı. Blacque İstanbul’a çağrıldı ve masrafları devlet tarafından karşılanmak üzere Le Moniteur Ottoman adlı gazeteyi yayınlamaya başladı. Diğer Fransızca İzmir gazeteleri Journal de Smyrne (1833-1915), Echo de l’orient (1838-1845) ve Impartial de Smyrne (1841-1912) adlı gazetelerdi.
İstanbul’da da Levanten abonelerinin ağırlıklı olduğu Fransızca Presse d’orient
(1849-1854), Courrier d’orient (1854), Gazette Medicale d’orient (1857) ve Le Commerce de Constantinople gibi gazeteler çıktı. Ancak yayın ömürleri kısa oldu. Ayrıca Journal de Constantinople (1846-1866), 1866 yılında isim değiştirerek La Turquie adıyla günlük olarak çıkmaya başladı. İstanbul’da 1869-1922 yılları arasında Oskar Efendi tarafından çıkarılan La Reforme, Ermeni cemaatinin 1870-1890 yılları arasında yayınlanan Phare du Bosphore da Rumların sözcülüğünü yaptı.
Osmanlı İmparatorluğu’nda çıkan yabancı gazetelerin büyük bir çoğunluğu Fransızca yayımlanmıştı. 1856-1914 yılları arasında yayımlanan The Levant Herald ise İngilizce ve Fransızca yayımlandı ve yabancı dilde yayımlanan gazetelerin en uzun soluklularından biri oldu. Bu gazeteye rakip olarak 1867-1875 yılları arasında yayımlanan Levant Times and Shipping Gazette, başlangıçta hem İngilizce hem Fransızca çıktı ve altı yıl yaşadı. 1874’te tamamen kapatıldı. 1875’ten sonra aynı kişiler tarafından gazetenin adı değiştirildi, Stamboul adıyla ve sadece Fransızca yayımlandı.
Levant Herald: Fransızca ve İngilizce içerik farklı
Dönemin en önemli Levanten gazetelerinin başında Kırım Savaşı’nın hemen sonrasında 1856 yılında J. C. Mccoan tarafından çıkarılan The Levant Herald geliyordu. Bu tip gazetelerin çoğunda olduğu gibi The Levant Herald öncelikle Osmanlı Devleti’nde yaşayan İngiliz Levantenlere yönelik çıkartılmakla birlikte aynı zamanda İngiltere’nin çıkarlarına hizmet etmek gibi bir önemli bir işlev üstleniyordu. Mccoan 1874 yılında gazeteyi Edgar Whitaker’a sattı. Whitaker döneminde yayın politikasıyla sık sık Osmanlı çıkarlarıyla çelişen gazete birçok defa kapatıldı. Kapatıldığı dönemlerde Constantinople Messenger ya da Eastern Express adlarıyla çıktı.
Sir Edwin Pears “Forty Years in Constantinople (1873-1915)” adlı hatıratında gazetenin sahibi Whitaker’ı, “sık sık sansür ve hükümeti gazetesiyle ince bir dansa sürüklerdi” şeklinde anlatıyordu.
Gazete 1856’dan 1878’e kadar yalnızca The Levant Herald adıyla çıktı. 1878-1882 yılları arasında zaman zaman Constantinople Messenger adıyla da yayımlandı. 1882-1886 yılları arasında Eastern Express adıyla çıkan gazete, 1886 yılından kapanışı olan 1914’e kadar The Levant Herald and Eastern Express adını kullandı.
The Levant Herald genellikle hem günlük hem de haftalık olarak yayınlanıyordu.
Örneğin 3 Ocak 1868 tarihine ait The
Levant Herald (Daily Bulletin) çarşamba ve pazar günleri haricinde haftada beş gün yayımlanıyordu ve haftalık gazetenin abonelerine bedava olarak veriliyordu.
Yalnızca günlük gazeteye abone olmak da mümkündü. Keza 6 Ocak 1906 tarihli (cilt 26, sayı 1) The Levant Herald and Eastern Express (Weekly Commercial Budget) sayısında verilen bilgiden günlük ve haftalık olarak çıkmakta olduğu anlaşılmaktaydı. Günlük gazeteler İngilizce ve Fransızca olarak dört sayfaydı. O yıllarda haftalık olanlar ise on iki ile on altı sayfa arasında değişiyordu.
Türk basın tarihi konusunda uzman tarihçi Orhan Koloğlu, dönemin İngilizce basını ve The Levant Herald hakkında “Osmanlı Dönemi Basınının İçeriği” kitabında şu değerlendirmeleri yapıyor:
“Osmanlı toplumu daha çok Fransız kültürünün etkisi altında kaldığından İngilizce basın toplumumuzda marjinal bir rol oynamıştır. Salt İngilizce çıkan gazete -sanırım- hiç yoktur. İlk örneği 1858’de çıkan The Levant Herald olan bu gelenek hep sürmüştür. Ancak dikkat edilmesi gereken husus, Fransızca kısmıyla İngilizce kısmının aynı içerik taşımamasıdır. Okuyucusunu hedef alarak, buralarda karşıt görüşlere bile rastlanıyor. Dolayısıyla İngilizce bilenin çok sınırlı olduğu bir toplumda bir İngilizce basından bahsetmekten çok, Fransızca gazetelerin İngilizce bölümleri demek daha uygun olabilir. Buna karşılık bu gazeteler özellikle yanlarına çekmeye çalıştıkları cemaatler (Bulgarlar, Ermeniler gibi) için yaptıkları yayınlar ve iş çevrelerinin Bâbıâli’yle ilişkileri açısından önem taşımaktadırlar.
Kültür dili Fransızcanın daha hâkim olması sebebiyle o kısmında bir ölçüde daha ihtiyatlı olan The Levant Herald, İngilizce kısmında tam özgürlük düşünmektedir. Bu anlayışı 24 Ekim 1866 tarihli sayısındaki açıklamasında şöyle belirtmiştir:
“Türkiye politikası hakkında ‘dürüst ve gerçek’ düşünceler yansıtırken
Pera yerine Londra’da Fleet Street’te yayımlanıyormuş gibi özgür davranırız. Bu, en azından haklarımız konusundaki görüşümüzdür ve hukuki karar deneyimine tabi olmasına aldırmayız.”