FIKRET ADIL YAZIYOR, ABIDIN DINO ÇIZIYOR!
1930’ların başında yazı ve çizer kadrosu dönemin bütün yayınlarından çok daha çarpıcı isimlerde donanmış bir dergi olarak çıktı Artist. Fikret Adil’in editörlüğünde, Peyami Safa, Necip Fazıl, Elif Naci, Arif Dino, İ. Galip Arcan, Necil Kâzım, Ahmet Kutsi Tecer ve Bedia Muvahhit gibi yazarların makaleleri, Abidin Dino’nun resimleriyle dergi, entelektüel hayatın aynası oldu.
Yıllar önce, 1970’lerde Ankara’da öğrenci olduğum dönemde, Kocabeyoğlu Pasajı’ndan bir dergi cildi almıştım. Ne olduğunu pek de anlamadan, kapağı ve içi hoşuma gittiğinden… İyi ki de almışım, sanırım 1931 yılında yayınlanan Artist dergisinin bu 15 sayılık koleksiyonu bütünüyle başka bir kitaplıkta yok. Önemli bir dergidir Artist, Türkiye sanat ve magazin dergileri tarihinde hakkı yenmiş bir dergidir. O döneme kadar ya Holivut gibi tamamen magazin olan dergiler çıkardı, ya da Servet-i Fünun gibi edebiyat-sanat ağırlıklı dergiler. Tamam Resimli Ay, Sevimli Ay da vardı ama, Artist bunlardan çok daha kaliteli bir dergi. Baskısı, yazarları, çizerleri ve özellikle de görseli ustaca kullanışı açısından.
Derginin sahibi Alaeddin Ömer [Kral]. Kendi adıyla anılan ünlü klişe ve matbaanın sahibi. Elbette derginin klişeleri ve basımı da buralarda yapılıyor. Alaeddin Bey’in dergiye özel bir önem verdiği baskının kalitesinden belli. Bendeki ciltte kullanılan kâğıt doksan gram mat kuşe, bu normal baskı. Öte yandan, ilk sayıda belirtildiği üzere dergi iki cins kâğıt üzerine basılıyor ve “lüks sayısı parlak kaymak kâğıtlı.”
FA Eşittir Fikret ADIL
Derginin neşriyat müdürü (yayın yönetmeni) Fikret Adil. “Fa” diye imza atan Fikret Adil’in gazeteciliği 1922 yılına kadar uzanır. Adil, 1929 yılında Vakit gazetesinin (kendi deyimiyle bu gazete “bir vakitler Babıâli’nin yazarlık okulu olmuş”tur) tabloid boyda hafta sonu eklerini de hazırlamıştı. Ben de bu ekleri ciltli olarak bulup pek sevinmiştim, çünkü kütüphanelerde gazetelerin bu tür ekleri bulunmaz, boyları uygun değil diye mi acaba? Neyse, bu sevincim pek uzun sürmedi, çünkü hain bir el bunu benden çaldı götürdü, hâlâ kim aldı, ne yaptı bilmem… Artist dergisini çıkardığı dönemde Fikret Adil daha 30 yaşında ve Anadolu Ajansı’nda çalışmakta. Ayrıca Vakit gazetesinin “sinema sayfası”nı hazırlıyor, gazeteye hikâyeler yazıyor ve çevriler yapıyor.
Fikret Adil’in çok geniş bir çevresi var, İstanbul’un kalburüstü bütün entelektüelleriyle dost. Derginin içeriğine bakınca bu hemen anlaşılıyor. O yılların Fikret Adil’ini Abidin Dino şöyle anlatır: “Fikret Adil’i elimizle koymuş gibi Vakit gazetesinde bulurduk, mutlaka bulurduk İstanbul şehrinde onun kadar resim seven kimse yoktu. Tutkundu resme. Resim delisiydi ve resmi biliyordu. Akşamüstleri Vakit gazetesinin minaremsi, dar ve dik merdivenini tırmanıp, ikide birde biçim değiştiren odaların birinde Fa’yı elinde kalın dolma kalemiyle yazıp, çizerken yakalar, işini bitirmesini beklerdik. Yazarken yanak içlerini ve dudaklarını yiyedursun, Fa zaman zaman başını kaldırıp bize ve kendi haline kıs kıs güler... Eyüp Sultan’da doğmuş ve büyümüştü Fikret Adil. Delikanlılığında İstanbul’un son külhanbey ve tulumbacılarına yetişmiş, onlardan yiğitlik ve racon dersi almıştı.”
Abidin Dino’nun bir söyleşide “Hatırlayabildiğim kadarıyla bir de Artist dergisini çıkartmıştı Fikret Adil, çok kısa süre çıkarıldı, belki iki sayı, ya da üç… 1933-34 yıllarında oldukça yenilik taşıyan birtakım çizgilerim yayımlandı. Fakat kısa süren Artist, sayfa düzenlenmesi bakımından epey erdemler taşıyordu ve aldanmıyorsam o devirdeki çizgilerim oldukça ilginç birtakım yenilikler getiriyordu” demekteydi. Derginin çıkış yılını da, çıktığı süreyi de yanlış hatırlıyor. Ama kişisel gelişiminde önemli bir yapı taşı olduğu konusundaki düşüncelerinde haklı. Bunun nedenlerine daha sonra değinmek üzere, artık Artist dergisinden söz etmeye başlayalım.
Pek zengin bir kadro
Artist’in yazar ve çizer kadrosunda doğal olarak Fikret Adil’in yakın çevresi yer alır. Bu kadronun çoğu (içindeki olaylar 1928-29 yıllarına tarihlenen) Asmalımescit 74 kitabında anlattığı insanlardan oluşur: Peyami Safa, Necip Fazıl, Elif Naci, Topluiğne takma adıyla Nurettin Artam, hakkındaki anektodlar aktarılan Çallı İbrahim. Derginin sürekli yazarları arasında sanat yazılarıyla Nurullah Cemal, müzik yazılarıyla M. Feridun ve Necil Kâzım, oyun eleştirileriyle Nermin Muvaffak da bulunmakta . Tiyatro yazılarında ise bu alandaki önemli isimler sırayla karşımıza çıkıyor: Ercüment Behzat, İ. Galip Arcan, Bedia Muvahhit ve diğerleri. Artist’in çeşitli sayılarında yer almış değişik isimler arasında, “Suriye’de bir tetkik seyahatinden dönen” Bekir Sıtkı [Kunt], Sadri Ertem, M. Raif, Ahmet Kutsi [Tecer], Hikmet Münir [Ebcioğlu] da bulunmakta. Bekir Sıtkı dergide üst üste hikâyeler yayınlar. Fikret Adil, onunla Vakit gazetesinde tanışmıştır: “Sessiz, terbiyeli, içinde sanat ateşi yanan bir gençti. O sıralarda Artist adını taşıyan bir dergi yayınlıyordum. İlk hikâyelerinden birini, ressam Abidin Dino da beğenmiş ve resimlemişti; o dergide yayınladık.”
Artist’in altıncı sayısında Fikret Adil imzalı ve “A. Dino, A. Dino kimdir?” başlıklı bir yazı yer almakta. İlk sayıdan beri bu imza yani A. Dino imzası dergi sayfalarında sık sık karşımıza çıkıyor. Adil’in yazısı bir açıklama hüviyetinde: “Tanıdıklarım bizzat, tanımadıklarım da mektupla Artist’te sık sık gördükleri A. Dino imzasının kim olduğunu sordular. Evvela şunu tasrih edeyim. Artist ile alakadar olan iki Dino vardır. Birisi Arif Dino, ötekisi Abidin Dino. İkisi de kardeştir, ikisi de ressamdır, ikisi de şairdir.” Sonra anlatmaya devam eder:
“Arif Dino’nun şu hususiyetleri vardır: Boyu iki metreye yakındır, belki de fazladır, çünkü ölçmek tabii bir insan için kabil değil, yetişemez. Ağırlığı, bir vakitler 115 kilo imiş. Şimdi biraz daha hafif. Kafasının, çevresi 65 santimdir, bunun için başı açık
Derginin kadrosu Asmalımescit 74 kitabından bilinen isimlerdi.
gezer, çünkü dünya fabrikaları bu numarada şapka yapmamaktadırlar. Arif Dino, yazı yazmaktan, telefon etmekten nefret eder. Bunun için şiirleri ‘semai’dir, söz söylerken de telefonda imiş gibi konuşur.
“Abidin Dino, gayet iyi susar, Arif Dino’yu dinler. O ne derse yapar. Fikri sorulduğu zaman, “çok, çok iyi” der. Abidin Dino’nun en mühim işi de, Arif Dino’nun gece yarısı veya sabaha karşı yaptığı şiirleri yazmaktır. Zira, Arif derhal onu uyandırır ve, “aman yaz, aklımdan kaçacak” diye zorlar. Abidin hikâyeler, güzel ve sürrealist hikâyeler yazar. Kendi dediği gibi çok, çok iyi. Bunların bizzat resimlerini yapar. Bir hususiyeti de şudur: Türkiye’de onun kadar güzel el resmi yapacak bir ressam tanımıyorum.”
Feriha Tevfik dergide
Derginin ön ve arka kapaklarında dönemin ünlü artistleri yer almakta. Tahmin edilebileceği gibi bunların hepsi yabancıdır. Sadece 10’uncu sayının ön kapağında bir Türk artisti yer alır: Feriha Tevfik. O dönemde “İstanbul Sokaklarında” adlı filmle ilk kez seyirci karşısına çıkan Feriha Tevfik’in kapakta yer alan imzalı fotoğrafı Foto Kanzler tarafından çekilmiştir. Aynı sayıda Fikret Adil’in yaptığı bir Feriha Tevfik röportajı da yer alır. Bu röportajda (daha sahneye çıkmayan) genç artistimiz sinema ile tiyatroyu şöyle karşılaştırır: “Düşünüyorum da sinema, herhalde tiyatrodan daha güç. Çünkü insan sahnede sözlerinin, hareketlerinin tesirlerini seyircilerin yüzlerinde okur, ona göre kendini idare edebilir, aksülamellerini [tepkilerini] bilavasıta yapabilir. Yani tiyatroda artist, kendini dinleyenlerle, sizinle benim şimdi olduğum gibi karşı karşıyadır. Fakat sinemada öyle mi? Küçücük bir mikrofon ile amansız bir objektif, en hafif nefes alışınızı, lüzumsuz bir hareketinizi zapteder ve
Derginin kapağında yer alan ilk Türk artisti Feriha Tevfik oldu.
onun bir kaç misli büyütülmüşünü perdeye aksettirir. En küçük bir gaf, perdede büyük bir hata olarak görülür, tamiri kabil değildir. Herhalde sinemada oynamak, bir artist için, öyle tahmin edildiği gibi kolay ve eğlenceli bir şey değildir. Her şeyden evvel çalışmak, çok çalışmak lazım.”
Fikret Adil’in Artist dergisinde birlikte çalıştığı isimlerden bazılarıyla daha sonra yolları ayrılır. Necip Fazıl, Peyami Safa gibi isimlerle farklı politik cephelerde yer alacaklardır. Yıllar sonra bir köşe yazısında Peyami Safa ile nasıl uzak düştüklerini şöyle anlatır: “Şahsen, Peyami Safa’yı 1935 yılı sonları kaybetmiştim. O tarihlerde, edebiyat alanını kendine kâfi görmemiş, politikaya geçmiş, sol ve sağ cereyanlar içinde bocalamış, ümit ettiği neticeleri alamayınca, fikir derlemeleriyle felsefe terimlerinin meydana getirdiği demagojik bir hava içinde kendini kaybetmişti. Daha doğrusu kendi değerini.”
Artist dergisinin ömrü çok uzun olmaz. Son sayı 24 Aralık 1931 tarihlidir. Fikret Adil’in düzenlediği Vakit gazetesinin sinema sayfasında imzasız bir küçük yazı, derginin niye bittiğini üstü biraz kapalı biçimde anlatır: “Dört aydır herkesin seve seve okuduğu haftalık Artist mecmuası artık çıkmayacak zannediyoruz. Sebebi… Bu sebebi söylemeyi istemiyoruz, zira pek gülünçtür. Yalnız şunu söyleyelim ki, mecmuanın yazı işleri müdürüyle imtiyaz sahibi arasında fındık kabuğu doldurmaz bir hadise geçmiştir. Memlekette yegâne “zeki” mecmua olan Artist’in kayboluşu cidden bir boşluk bırakıyor.” Sonuç olarak şunu diyebiliriz: Artist dergisi 1930’lu yılların başında sanat dünyamıza yeni bir soluk getirmiştir. Bunu popüler bir yaklaşım, albenili bir sunum ve kaliteli bir içerikle sağlamıştır. Daha sonraki yıllarda magazin kavramı ve entellektüel yaklaşım uzlaşmaz kutuplar olarak birbirinden oldukça uzak noktalarda yer aldılar. Yeniden bir araya gelmeleri için çok uzun yıllar beklememiz gerekti. Bu nedenle Artist’i doksan yıl öncesinde zamansız açmış nadide bir çiçek olarak görmek gerekiyor l
Bibliyografya
• M. Şehmuz Güzel, Abidin Dino, Birinci Kitap 1913-1942, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007 • Selçuk Demirel, Abidin Dino. Özel Koleksiyon, YKY, İstanbul 2003