Türkiye İktisat Kongresi’nin 100. yılı ve ekonomik bağımsızlık savaşı
İzmir, 99 yıl önce, henüz resmiyet kazanmamış olan Türkiye Cumhuriyeti’nin ekonomi politikasının ana hatlarının çizildiği bir organizasyona evsahipliği yaptı. İzmir İktisat Kongresi olarak da bilinen Türkiye İktisat Kongresi’nde 17 Şubat-4 Mart 2023 tarihinde biraraya gelen sanayici, tüccar, çiftçi ve işçi kesiminin temsilcileri ekonomik bağımsızlığın nasıl gerçekleşeceğine dair tartıştılar, kararlar aldılar. Daha sonra 4 kez daha yapılsa da hiçbiri ilki kadar etkili olamadı. İzmir’de çeşitli kuruluşlar, ilk kongrenin 100. yıldönümünü yeni bir kongre ile kutlamak için çalışmalarına başladılar. 1981’deki ikinci kongreye bir üniversite öğrencisi, 2013’te düzenlenen 5. kongreye konuşmacı olarak katılan İzmir Ekonomi Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. C. Coşkun Küçüközmen, Türkiye İktisat Kongresi’ni EGE DÜNYA okurları için kaleme aldı.
İzmir’de 1923 yılının 17 Şubat – 4 Mart tarihleri arasında toplanan ve İzmir İktisat Kongresi olarak bilinen kongre, cumhuriyet tarihinin en önemli kilometre taşıdır. İzmir’de toplanan kongre hem Lozan öncesi Türkiye’nin iktisadi ve siyasi duruşunu, hem de dur durak bilmeden cumhuriyetin ilânına doğru bir gidişi simgeler.
Bugünün koşulları altında değerlendirildiğinde kongre hem zamanlama, hem içerik, hem de kapsayıcılık açısından eşsizdir.
Atatürk 15 Ocak 1923’te Eskişehir’de yaptığı uyarı niteliğindeki konuşmasında, “Bizim milletimiz zengin idi, fakir düştü. Memleketimiz harap olmuştur, fakat çok mamur idi. Bunun sebepleri arasında en mühimi iktisadi meselelerde geriliğimizdir ve bu geriliği doğuran yegâne sebep yolsuzluktur” diyerek durumu en anlamlı şekilde ifade etmiştir. Bir başka konuşmasında ise, “Bu toplumda hak sahibi olmak, herkesin emek sahibi olma esasına dayanacaktır. Millet hak sahibi olmak için çalışacaktır, iyileştirilecek şeyler iktisat ve maariftir (eğitimdir), bu sayede memleket imar edilecek, millet refah sahibi olacaktır” demiştir (Ufuk Akyol).”
Kongrenin fikir babası olduğu ifade edilen dönemin İktisat Bakanı Mahmut Esat Bozkurt’un, “Ben ulusal egemenliği iktisadi egemenlik olarak anlarım” ifadesi ise kongreye damgasını vuran çok önemli bir saptamadır (Yüksel
Ülken). Kongrenin bu bağlamda ilk ve en önemli hedefinin ulusal bir ekonominin tesisi olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Henüz Merkez Bankası (1930) ve İş Bankası kurulmamışken (1924), ABD’de büyük buhrandan
(1929) eser yokken, fiili savaş halinde olan ve Lozan konusunda türlü oyunlara maruz kalan bir ülkenin bu koşullar altında bir iktisat kongresi düzenlemiş olması günümüzün bu alanda hiçbir başarısı ve girişimi ile kıyaslanamayacak kadar anlamlıdır.
Kongrenin ikincisi 2-7 Kasım 1981 tarihlerinde İzmir’de toplandı. Ben de bu kongreye bir üniversite öğrencisi olarak katıldım. Kongre daha sonra 1992, 2004 ve
2013 yıllarında 3 kez daha toplandı. 5. kongreye bu kez konuşmacı olarak katıldım. Düzensiz aralıklarla toplanan kongre önce Devlet Plânlama Teşkilâtı Müsteşarlığı daha son olarak da Kalkınma Bakanlığı tarafından koordine edildi. Kongrenin 100. yılının (2023) İzmir Büyükşehir Belediyesi koordinasyonunda düzenleneceği ve bu bağlamda muhtelif etkinliklerle anılacağına dair çalışmalar tüm hızıyla devam ediyor. Kongre bunun dışında da muhtelif etkinliklerle anılacak. Ancak kongrenin tarihi önemi ve anlamı itibarıyla birlik ve koordinasyon içinde hatta düzenli aralıklarla gerçekleştirilmesi, mevcut iktisadi durumun değerlendirilmesi ve geleceğe dönük politikalar oluşturulması açısından elzem.
İlk kongrede sanayi grubu, tüccar grubu, çiftçi grubu ve işçi grubu olmak üzere dört temel grup yer aldı. Ortaya konulan görüşler ve dile getirilen sorunlar açısından son derece kıymetli bir müzakere ortamı sergilenen bu kongrede alınan kararların kısa sürede uygulamaya konulması ve hayata geçirilmesi Türkiye İktisat Kongresi’nin bir iktisadi kurtuluş bildirgesi olduğunu gözler önüne seriyor.
Kongreye ilişkin değerlendirmeler değerli birçok iktisatçı tarafından kaleme alındı, kitaplar ve makalelerde yer buldu. Özellikle Mustafa Kemal Atatürk’ün yaptığı açılış konuşması tüm eğitim seviyelerinde müfredata dahil edilmesi gereken çok önemli bir konuşma. Atatürk konuşmasında ekonomi politikasının nasıl kurgulanması gerektiğini, topluma moral ve motivasyon aşılanmasının önemini, emek ve üretimin ne kadar önemli olduğunu net bir şekilde ifade ediyor. Hatta iktisadi meselelerin ülke ile sınırlı olmadığını ve ülkeler arasındaki ilişkilere dayandığını ancak bu süreçte dikkatli olunması gerktiğini anlatıyor: “Efendiler; iktisadiyat sahasında düşünür ve konuşurken zannolunmasın ki ecnebî sermayesine hasımız (düşmanız); hayır, bizim memleketimiz çok vasidir (büyük, geniş). Çok sây (emek) ve sermayeye ihtiyacımız var. Kanunlarımıza riayet şartıyla ecnebî sermayelerine lâzım gelen teminatı vermeye her zaman hazırız. Ecnebî sermayesi bizim sâyimize ihtimam etsin (özen göstersin) ve bizim için, onlar için faydalı neticeler versin.”
İlk kongrenin açış konuşmasından bazı alıntılarla devam edelim: “Efendiler görülüyor ki bu kadar kesin yüksek ve başarılı bir askeri zaferden sonra dahi bizi sulha kavuşmaktan alıkoyan neden doğrudan doğruya iktisadi sebeplerdir, iktisadi anlayıştır. Çünkü bu devlet ekonomik egemenliğini sağlayacak olursa o kadar kuvvetli bir temel üzerine yerleşmiş bir yükselmeye başlamış olacaktır ki, artık bunu yerinden kımıldatmak mümkün olmayacaktır. İşte hakiki düşmanlarımızın olur diyemedikleri, bir türlü kabul edemedikleri budur”. Bu ifade çok önemli. Bir an o döneme gidelim ve neler olmuş bakalım (Ersal Yavi’den kısmi alıntıdır): “İzmir İktisat Kongresi toplanırken
İstanbul işgal altındaydı. 4 Şubat 1923’te Lozan Konferansı kesilmiş, başta İngilizler olmak üzere birçok batılı devlet yeni Türkiye’nin istek ve özlemlerini inkar etmekteydi. Ankara’da mecliste Mustafa Kemal Paşa’ya karşı muhalefet Lozan Konferansı’nın kesilmesi nedeniyle ağır eleştiriler yapıyordu. Neticede seçimlerin yeniden yapılmasına karar verilerek meclis dağıtıldı. Türkiye'nin limanları, rıhtımları, elektrik ve su işletmeleri ile demiryolları yabancıların elindeydi. Merkez Bankası henüz kurulmamış, bu işlevi sürdüren Osmanlı Bankası ise İngiliz ve Fransız yönetiminde, kapitülasyonlar ve Düyun-u Umumiye tüm gücüyle ülke ekonomisinde etkindi. İstanbul tüccarı ise ulusal bağımsızlık savaşının dışında kalmıştı. Mütareke ve işgal dönemlerinde Dersaadet'in işbirlikçi çevirileri tam bir Dolce Vita yaşamışlar, Birinci Dünya Savaşı’nın savaş zenginleri küplerini doldurmuş, işgal orduları batılıların çağdaş yaşamını değil, aksine safahatı yani keyfe, zevke, eğlenceye düşkünlüğü yönetim biçimi olarak İstanbul'a taşımışlardı. Çocuklarını cepheye göndermiş olan Anadolu çiftçisi, esnafı ve köylüleri ile İstanbul’un milli tüccarları bu gelişmeleri ibretle izliyor ve ulusal Kurtuluş Savaşı’nın başarıya ulaşmasıyla belirginleşen yeni düzen arayışında ağırlıklarını koymak için adeta bir işaret bekliyorlardı.” İşte böyle bir noktada Atatürk’ün deyimiyle ahval ve şerait altında bir iktisat kongresi düzenlenince, herkes akın akın kongreye koştu. Çok yakın mesafeden gelen insanlar bile bir günlük yolculuk neticesinde gelebiliyorlarken, İstanbul'dan, Bursa’dan, Anadolu’dan gelenler vardı. Yani ulaşımın zorluğu ve ulaşım araçlarının kıtlığı döneminde bile bu insanlar kongreye icabet ettiler. Atatürk’ün kongrede vurguladığı bir diğer önemli nokta ise savaş gücüyle fetih yapanların sabanla fetih yapanlara mağlup olmaya ve binnetice terk-i mevki etmeye mecbur olduklarıydı.