Bütün kara parçalarında Nijerya şiiri hariç değil

İlyas Tunç, onlarca farklı kabilenin, farklı dilin, farklı kültürün bir kazanda kaynadığı Nijerya’da şiir adına yapılmış çağdaş işleri dilimize kazandırdı. Geçtiğimiz haftalarda “Çağdaş Nijerya Şiiri Antolojisi” adıyla okurla buluşan derleme Nijerya şiirinin kapsamlı bir atlasını çıkarıyor. Çalışma için Usta Şair Cemal Süreya’dan esinlenerek “Bütün kara parçalarında Nijerya şiiri hariç değil” diyebiliriz.

Tunç’un son kitabı “Çağdaş Nijerya Şiiri Antolojisi”nden hareketle Nijerya şiiri, toplumsal sürecin şiire etkisi ve genel şiir sorunları üzerine kendisiyle bir sohbet gerçekleştirdik. “Nijeryalı şairlerin duygularını üyeleri oldukları kabile dilleriyle daha anlaşılır, daha etkili, daha coşkulu aktaracaklarını söyleyebiliriz” ifadelerini kullanan Tunç, “Ancak ben, İngilizce yazılan dizelerde bir samimiyetsizlik ya da yapaylık sezmedim” dedi.

Çağdaş Nijerya şiirini ana başlıklar etrafında sömürge öncesi, sömürge dönemi, sömürge sonrası gibi bölümlendirdiğinizi görüyoruz. Toplum sorunları, edebiyata her coğrafyada bir şekilde yansıyor. Çağdaş Nijerya şiirinde bu yansıma ne denli kuvvetli? Yani dönemsel şiirleri keskinlik bakımından kolayca ayırabilir miyiz?

Evet, toplumsal sorunların edebiyata yansıması kaçınılmaz bir olgudur. Çünkü yazar da şair de yaşadığı toplumun bir bireyidir. Özgürlükçü toplumlarda bu, daha rahat bir biçimde gerçekleşirken antidemokratik toplumlarda engellenmeye çalışılır. Nijerya edebiyatına gelince, bu yansıma ülkenin bağımsızlık sonrası ilk on yılda yaşadığı sosyopolitik çalkantılar ve iç savaş ortamında yoğunluk kazanmıştır. ‘Sömürge Sonrası Dönem’ dediğimiz bu dönemin ve daha sonraki ‘İkinci Kuşak’ şairlerinin dizelerinde özgürlük, iktidar, işkence, savaş, kurumsal yozlaşma, sömürü, köylüler, emekçiler gibi kavramlar sık sık ve cesurca telaffuz edilmeye başlanmıştır. ‘Sömürge Öncesi’ dönemin şiirindeki tipik özellik ise, diğer Afrika ülkelerindeki gibi sözel kültürün baskın unsur olmasıdır; övgü şiirleri, doğaçlama söylenen şiirler, avcı şiirleri, büyücü şiirleri, maskeli eğlence şiirleri, kehanet şiirleri... ‘Sömürge Dönemi’ ise, edebiyat mirasını İncil’in kabile dillerine çevrilmesi, Igbo Dili Dilbilgisi Kitabı’nın (1840) ve Yoruba Dili Sözlüğü’nün (1843) hazırlanması gibi misyoner faaliyetlerden almıştır. Nijerya edebiyatında yazılı bir geleneğin varlığı, masalların, efsanelerin yeniden yorumlanması; dolayısıyla, gerçek ötesinden gerçekliğe geçiş bu dönemde mümkün olmuştur. Şiirdeki dönemsel ayrımların kesin çizgileri, bence, yoktur. Örneğin, sözel kültür modern şiirde; yani, ‘Sömürge Sonrası’ şiirde bir süre daha etkin biçimde varlığını sürdürmüş; hatta şimdi de sürdürmektedir. Öte yandan, Nijeryalı şairlerin, özellikle, Çevreci Ken Saro Wiwa ve sekiz arkadaşının mesnetsiz suçlamalarla 1995’te idam edilmesinin ardından, çevre konusunda oldukça duyarlı davrandıklarını söyleyebiliriz.

Bağımsızlığını yakın zamanda kazanmış olduğundan olsa gerek çağdaş Nijerya şiirinde bizdekinin aksine fazla kuşak göremiyoruz. Üç şiir kuşağından söz etmişsiniz. Nijerya’da da kuşaklar arası şair çatışmaları mevcut mu? Genel olarak da ondalık sistemlerle ölçülen “şiir kuşağı” olayını nasıl değerlendiriyorsunuz?

Şiir kuşaklarının ondalık sistemlerle değerlendirilmesi, birbirinden kesin çizgilerle ayrılması ne derece sağlıklıdır, bilmiyorum.

Böyle değerlendirenler varsa bir bildikleri vardır. Kuşakları belirleyen şey, bana kalırsa, şairlerin sadece yaşadıkları ortak zaman dilimleri değil yazdıklarının diğer şairlerle örtüştüğü noktalardır; duyarlılıkları, tematik eğilimleri, biçemleri... Kuşaklar arası şair çatışmaları yerine şairler arası polemikler ya da tercihler mi, desek? Öyleyse, Nijerya şiirinde de tercihlerden söz edebiliriz. 1. kuşak şairlerinin sömürgeciliğe karşı tarihsel geçmişi yüceltme söylemleri, aralarında Marksistlerin de bulunduğu 2. kuşak şairlerinde görülmez. 2. kuşak şairleri zulme, eşitsizliğe ve baskıya karşı tiksinti, sitem ya da vazgeçme duygusuyla tepki gösterirken, 3. kuşak şairleri daha protest bir tavır takınır. Ancak, her üç kuşak da aynı yazgıyı paylaşmıştır: Askeri darbeler! 1966’dan 1998’e kadar kısa aralıklarla otuz yılı aşkın bir süre diktatörlerle yönetilen ülkede, ne yazık ki, şairler de kıyıma, sürgüne, baskıya maruz kalmış, birçoğu ülke dışına göç etmiştir. Bu nedenle, Nijerya şiirinin güçlü bir diasporası olduğu söylenebilir. Günümüzde, şiirlerini internet üzerinden yayımlayan, yarışmalar vasıtasıyla kendilerine yer açmaya çalışan; hem de, yetenekleri kitleler tarafından kabul gören dördüncü bir kuşaktan da söz edilebilir.

Peki, Nijerya’da kadın şairlerin durumu nedir? Yaşadığımız evrende maalesef hemen her alanda ezilen cinsiyettir kadın. Kadının şiirde de bu kadar geri planda tutulmasının, görmezden gelinmesinin sebepleri sizce nelerdir?

Nijeryalı kadın deyince aklıma gelen ilk isim, Afrika kıtasındaki kadın hareketinin öncüsü Funmilayo Ransome Kuti’dir. ‘Keçi Vergisi’ uygulamalarını protesto ederek sömürge dönemi kralı II. Ademola’yı tahtından indiren Kuti, Afro-beat müziğinin ikonlarından Fela Kuti’nin annesidir. Kuti, şair değildi; ancak, kadınların kendine güven duymasını, içsel sesini açığa çıkarmasını, tepki göstermesini sağlayarak kadını şiire götüren yolu açmıştır, diyebiliriz. Kadının şiirde geri planda tutulmasının özel bir nedeni olduğunu; yani, bunun yetenekle ilgili bir sorundan kaynaklandığını düşünmüyorum. Bence bu, toplumsal koşulların; geleneğin, dinin, törenin duygulara da cinsiyetçi yaklaşımıyla ilgili. Az sayıda olsa da kadın şairler, hem kendi sorunları üzerine yazdıkları yazılarla hem güzel dizeleriyle Nijerya şiirinde varlıklarını sürdürüyorlar; Adimora Ezeigbo, Ifi Amadiume, Promise Okekwe, Toyin Adewale, Unoma Azuah, Lola Shoneyin, Perpetual Ngozi, Jumoke Verissimo... Ayrıca, Nijerya Kadın Yazarlar Birliğini de hatırlatmak isterim.