83 લિહારના િોકો શૌચાિયની સફાઈ જેવા મામૂિી કામો કરે છેઃ દયાલનલધ મારન

સ

રોવરની પેલે પાર પહાડ પરથી જાણે કોઈ નનરાકાર વ્્યનતિ એને બોલાવી રહી હતી. ધ્્યાન કેન્દ્રિત ક્ય્યુું, પણ ખરેખર ત્્યાાં કોઈ જ નહોત્યુાં. ફતિ પત્થર તોડવાનો, માટી ખસેડવાનાાં ્યાંત્ોનો અવાજ, ટ્રકમાાંથી પાટટ્યા ઉતારવાનો ખખડાટ સાંભળાતો હતો. પણ, એને એ બધાાંથી અલગ, એક અનોખો સાંભળા્યો, જાણે કોઈ પાંખી સરોવરનાાં પાણીને અડ્્યુાં ના અડ્્યુાં અને એની તરફ ઉડી આવ્્ય્યુાં.

બપોરનો સમ્ય હતો. પત્ી નનરાાંતે ઊાંઘતી હતી. એણે સરોવર તરફ ચાલવા માાંડ્્યુાં. પાકા રસ્તા પરથી એ પગદંડી તરફ વળ્્યો. હમણાાં જ બાંધ થ્યેલા વરસાદથી ભીન્યુાં થ્યેલ્યુાં પાંખી એની પાાંખો પરન્યુાં પાણી ઉડાડત્યુાં પસાર થ્ય્યુાં.

માથે પોટલાાં લાદીને તાનમલનાડ્યુ અને આાંધ્ર તરફના મજૂરો એની સામેથી પસાર થ્યા, પણ એની નજર તો માત્ સરોવર, સરોવરમાાં ઝીલા્યેલા પહાડોના પ્રનતનબાંબ, વાદળોને સ્પર્્શતા પહાડો અને નીચે ખીણનાાં ગાઢ જાંગલો તરફ હતી. જાંગલમાાં ચાંપાનાાં ફૂલ ખીલ્્યાાં હતાાં.

બાંધ બારણાાંને ધકેલતી ઠંડી હવા રૂમમાાં પ્રવેર્ી જા્ય એમ એનાાં મનમાાં જૂની ્યાદો ધસી આવી. ધૂાંધળી વરસાદી સાાંજ, વરસાદન્યુાં સાંગીત સાાંભળવા જાગતો એક બાળક ્યાદ આવ્્યો.

પગદંડીથી સરોવર જતાાં એ પણ ્યાદ આવ્્ય્યુાં કે, એને અહીં આવ્્યે ચારેક વર્્શ વીતી ગ્યાાં હતાાં.

પહેલાાં કંપનીના મેનેજર અને દેર્ી એાંનજનન્યરની સાથે એ આવ્્યો હતો ત્્યારે સરોવર નહોત્યુાં. પહાડોની વચ્ે ફેલા્યેલી તળેટી જ હતી. એ તળેટીમાાં પેઢીઓથી લોકો ખેતી કરતા, પણ લાાંબો સમ્ય ખેતીકામ ન ચાલ્્ય્યુાં. નવા રસ્તા બનાવવાનાાં, પહાડો તોડવાનાાં, માટી ઉસેટવાનાાં, કોંક્રીટ તોડવાનાાં ્યાંત્ો ખડકા્યાાં. જોતજોતામાાં તળેટી પર એક બાંધ બની ગ્યો હતો. નદીમાાંથી નીકળેલા નાળાન્યુાં પાણી તળેટી સ્યુધી પહોંચ્્ય્યુાં અને તળેટી કે ગામ કર્્યુાં જ રહ્યાં નહીં.

ભલા, પરોપકારી એવા ર્ાંકર, કૃષ્ણન ના્યર પણ ચોવીસ કલાક મટદરાલ્યમાાં પડ્ાપાથ્યા્શ રહીને બરબાદ થઈ ગ્યા. જીવનભર નવી પેઢીને પ્રોત્સાનહત કરનારા નપલઈ એમના કમ્શચારીઓથી છેતરા્યા. જેણે સૌ પ્રથમ રબરનાાં ઝાડ વાવ્્યાાં એ મત્ાઈ, લાચારીના લીધે પથભ્રષ્ટ કુટટિ્યમ્મા, ‘અાંનતમ ક્ાાંનત’ આણવાનો સાંકલ્પ ક્યયો હતો એવા લોકસેવક પરમેશ્વર ના્યર જેવા કેટલા્ય લોકો ચાલ્્યા ગ્યા. એક માત્ જેની મા એનાથી ઓછી ઉંમરના ્ય્યુવક સાથે ભાગી ગઈ હતી એ અ્યપ્પન કુટિી અપમાન, અવહેલનાની આગમાાં સળગતો ત્્યાાં રહ્ો.

જૂનાાં સ્મર્ાનોની જગ્્યાએ નવા કારખાના અને નવી વસાહત ઊભી

તનમલનાડન્યુ ા સત્ાધારી પક્ ડીએમકે નતે ા દ્યાનનનધ મારને ્યપ્યુ ી-નબહારના લોકો માટે અપમાનજક ટીપ્પણી કરતાાં મોટો નવવાદ ઊભો થ્યો છે. મારને જણાવ્્ય્યુાં હત્યુાં કે તનમલનાડમ્યુ ાાં આવતા ્યપ્યુ ી અને નબહારના નહદ્દી ભાર્ીઓ લોકો બાધાં કામ, ર્ૌચાલ્યની સફાઈ જવે ા મામલૂ ી કામો કરે છે. દ્યાનનનધ મારનની આ વીટડ્યો ન્લિપ ર્રે કરીને બીજપે ી નતે ાઓએ નબહારના મખ્્યુ ્યમત્ાં ી નીનતર્ કમુ ારને જવાબ માગ્ાં ્યો હતો.

અહેવાલો અન્યુસાર દ્યાનનધી મારને નહદ્દી અને અાંગ્રેજી જાણતા લોકોની ત્યુલના કરતી વખતે આ ટીપ્પણી કરી હતી. તેમણે જણાવ્્ય્યુાં હત્યુાં કે જેઓ અાંગ્રેજી ર્ીખે છે તેમને આઈટીમાાં સારી નોકરી મળે છે, પરંત્યુ જેઓ માત્ નહદ્દી ર્ીખે છે - ્ય્યુપી અને નબહારના લોકો - રસ્તાઓ અને ર્ૌચાલ્યોની સફાઈ કરે છે. વ્્યનતિ માત્ નહદ્દી ર્ીખે છે ત્્યારે આવ્યુાં થા્ય છે. થઈ. કણ્ણ્યુર, કન્નડા, આાંધ્ર, તાનમલનાડ્યુ, ઉત્રપ્રદેર્ અને નબહારથી આવેલા કેટલાક આધેડ લોકો અને પેલો ્ય્યુવક જાણે અહીં ખેલા્યેલા આ ખેલના સાક્ી બનીને રહ્ા.

એ ્ય્યુવકે એનાાં નાનાાં નાનાાં વૃતાાંત લખીને પોતાના મનના ઊાંડાણમાાં સાચવી લીધાાં. ક્્યારેક જૂના દોસ્તો એને નવલકથા લખવાનો આગ્રહ કરતા.

એ ફતિ ન્સ્મત ફરકાવતો, પણ આ ન્સ્મત ફતિ બાહ્ હત્યુાં અાંતરમાાં તો આગ સળગતી હતી એ દોસ્તો જાણતા હતા. કદાચ્યે એ લખવા નવચારતો ત્્યારે કોઈ ધારદાર અણી જેવી ્યાદ એના મનને કોચી દેતી.

એ ્યાદ વત્શમાનને વીંધીંને ભૂતકાળ સ્યુધી લઈ ગઈ ત્્યારે એને ભર તડકામાાં પત્થર તોડી રહેલી એક લાચાર મા દેખાઈ. બાજ્યુમાાં સાવ જજ્શટરત છત્ીની નીચે બેઠેલ્યુાં બાળક કે, થોડા સમ્ય પછી કારખાનામાાંથી ઊઠતા ધ્યુમાડાથી આ સોનેરી દેખાતી પહાડીઓ પર ફૂલ સ્યુકાઈ જર્ે. પાંખીઓ નહીં હો્ય. પતાંગ નહીં હો્ય. આ જાંગલ ્યાદ બનીને રહી જર્ે.

ઘેર પહોંચ્્યો ત્્યારે પત્ી કરતી હતી.

“ઝડપથી તૈ્યાર થઈ જાવ, આજે મીસીસ મ્યુખર્જીની પાટટી છે.”

જવાની જરા્ય ઇચ્છા નહોતી, પણ જવ્યુાં પડ્્યુાં.

પાટટીનો માહોલ હતો. નસગરેટ અને ન્વ્હસ્કરીની તીવ્ર ગાંધની સાથે હેરસ્પ્રેપરફ્્યૂમની સ્યુગાંધ. હળવા સાંગીતની સાથે ખોટાાં હાસ્્યના ઠહાકા, અથ્શહીન વાતો.

એ કનવ હતો એ સૌને ખબર હતી, પણ ર્્યુાં લખતો હતો એની જાણ નહોતી. જોકે પત્ીને્ય ક્્યાાં જાણ હતી. એન્યુાં અહીં હોવ્યુાં જ નનરથ્શક હત્યુાં. એ આ મહોલનો માણસ જ નહોતો. એ અકળાઈ ગ્યો.

દૂર જઈને ધ્્યાનમગ્ન ્યોગીની જેમ બારી પાસે જઈને બેઠો.

મધરાતની નીરવતામાાં દૂર ઊભેલા જહાજની લાઇટો દેખાતી હતી. ઠંડા પવનનાાં કંપનથી આાંદોનલત કમળની પાાંદડીઓની જેમ હાલકડોલક થત્યુાં લાઇટની હારમાળાન્યુાં પ્રનતનબાંબ દેખાત્યુાં હત્યુાં.

રાત પૂરી થઈ ને

એનો ખ્્યાલ ન રહ્ો.

હવે એને માત્ દૂર સ્યુધી સ્વચ્છ પાણીથી ભરેલો પ્રવાહ દેખાતો હતો. નીચેથી ઉપર સ્યુધી, ફૂલોથી લદા્યેલી પહાડી, વાાંસન્યુાં વન, સ્ાન કરીને માંટદર તરફ જતી સવારનાાં ખીલેલાાં તાજાાં ફૂલ જેવી છોકરી દેખાતી હતી.

દૂરનાાં એ દૃશ્્યને સાક્ીભાવે જોઈ રહ્ો. મન ઉદાસ બની ગ્ય્યુાં કારણ કે, જે જોઈ રહ્ો હતો એ કર્્યુાં જ એન્યુાં નહોત્યુાં. એણે તો એ જ માહોલમાાં જીવવાન્યુાં હતાં્યુ જે માહોલ એનો હતો જ નહીં.

(ટી. પદ્મનાભન લિખીત (મિયાિમ) વાતાતા પર આધારરત ભાવાનુવાદ)

સાજશૃાંગાર

ક્્યાાં સવાર પડી