Am buidhe as prìseile na ’n t-òr

THA e air aithris gur e treubhan a bhiodh air ghluasad, nomads, a rinn càise an toiseach. Bhiodh iad a’ cumail bainne ann an stamagan chaorach agus ghobhar. Tha seòrsa de dheasgainn ann an lìnigeadh nan stamagan, ’s eadar sin ’s an crathadh a bhiodh am bainne a’ faotainn, dh’fhàsadh e goirt, agus ás a-sin thigeadh seòrsa de iògart. Mu dheireadh, nuair thigeadh sgaradh eadar an gruth agus am meang, thigeadh càise.

Sann bho na Ròmanaich a thàinig an càise a gheibhear ann an Sasainn, ach se gruth a bhiodh iad a’ deanamh ann an Alba, agus tha sin a’ dol air ais gu àm nan Lochlannach. Cha robh guth air càise ann an Alba gus an deach a dheanamh an Dùn Lùib, Dunlop, anns an 18mh linn. Cha b’ fhada gus an robh an seòrsa seo cumanta air feadh na dùthcha, ach bha e caran cruaidh, ’s cha robh e idir cho blasta ris an Cheddar a bha ri fhaighinn ann an Sasainn.

An sin chuir Comann Àiteachais Inbhir Àir buidheann sìos gu Somerset gus rannsachadh ciamar a dheanadh iad càise coltach ri Cheddar. Sann as a-sin a thàin- ig “Scottish Cheddar”. An-diugh Tha càise ’na ghnìomhachas cudromach ann an Alba. Thatar ga reic air feadh an t-saoghail, gach aon air ainmeachadh air an àite far an deach a dhèanamh. Gheibhear diofar sheòrsachan á Logarbaidh, ás an t-Sròin Reamhair, agus á eileanan Bhòid, ÌIe, Arainn, Ghiogha, Muile agus Arcaibh. Tha ploughman’slunch anns gach àite.

Bhiodh mo mhàthair a’ deanamh càise agus se bha blasta. Càise Sanndach? TORMOD E DÒMHNALLACH

le Eric R Cregeen (Grace Note, £14.99). Se leagan còmhdaich-bhuig tha seo – thàinig a’ chiad fhear (còmhdach-cruaidh) a-mach bho John Donald ann an 2004.

Bha Eric Cregeen (1921–83) ’na Mhanainneach a thàinig a dh’obair a dh’Earra-Ghaidheal ann an 1954, a’ cur chlasaichean-oidhche air dòigh ás leth Oilthigh Ghlaschu air feadh na siorrachd. Ghabh e ann an Sgoil Eòlais na hAlba ann an 1966. Bha a bhàs aig aois 62 ’na chall uabhasach, oir bha e cho sgileil le pheann ’s a bha e le teip-recòrdair agus dh’fhoillsich e tòrr, eadar leabhraichean agus airtigealan.

Tha Recollections… ’na chruinneachadh sgoinneil de chuid de na sgrìobhaidhean as giorra aige, foillsicht’ an toiseach an diofar àiteachan eadar 1957 agus 1998. Tha dà airtigeal ann mu na clasaichean-oidhch’ ud, ’s a dhà mu dhiofar sheòrsachan de dh’obair thradiseanta – dròbhaireachd cruidh agus bualadh arbhair le sùist.

Os cionn gach nì eile ge-tà bha Cregeen ’na fhear-eachdraidh sòisealta: se sin, b’i a’ phrìomh ùidh aige beatha nan daoine cumanta san àm a chaidh. Tha dà rathad ann gu faighinn a-mach mu dheidhinn seo – sgrùdadh sheann phàipearan agus faighneachd dha na daoine fhéin. Tha dà airtigeal san leabhar far a bheil e a’ cleachdadh a’ chiad dhòigh: ‘The Tacksmen and their Successors’, stéidhte air pàipearan oighreachd ann an Caisteal Inbhir Aora, agus ‘Tradition and Change in the West Highlands’.

Ach sann ann an cuimhneachain nan daoine, agus anns a’ bhuntanas fhrionasach eadar beul-aithris agus eachdraidh, a bu mhotha a bha an tarraing do Chregeen. Tha trì airtigealan ann far a bheil e a’ cnuasachadh an dàimh sin, a’ tarraing eisimpleirean á Tiriodh ’s á àiteachan eile, agus trì a tha déiligeadh ri tùsan sònraichte : Dòmhnall Chaluim Bàin á Tiriodh; Dòmhnall Moireasdan á Àird Tuna anns an Ros Mhuileach; bàird agus bàrdachd Thiriodh.

B’e talamh riaslach a bha Cregeen a’ treabhadh. Bha e a’ feuchainn ri thoirt a chreidsinn air luchd-eachdraidh gun robh luach anns a’ chuimhne thradiseanta – gun robh pàirt chudromach de dh’eachdraidh ri fhaotainn taobh a-muigh pàipearan an ama. Gus an t-atharrachadh seo a thoirt gu buil, rinn e trì rudan. An toiseach, nochd e gun robh esan cho comasach ri gin acasan ann a bhith a’ làimhseachadh seann phàipearan ’s a’ tuigsinn an luach. An uair sin, dhearbh e gun robh fiosrachadh cudromach ann an cuimhne nan daoine nach robh anns na pàipearan idir, leithid: “The fact of tenants or crofters participating in a form of agrarian democracy . . . which emerges from oral testimony is a valuable corrective to the impression given by estate papers and most written sources that the whole of society in the Highlands was controlled by laird, factor and minister.”

Leis gun do nochd e gum faodadh pàipearan a bhith aontaobhach, dh’aidich e gum faodadh cuimhne nan daoine a bhith aon-taobhach cuideachd, agus sheall e gum feumar an dà sheòr- sa a chur còmhla mus bi eachdraidh shlàn air a sgrìobhadh. “There is little point in asking which is more ‘true’, for not only does each have its own validity and use, but in written sources and unwritten alike one can make out strands that can be described as objective and others which are interwoven with the values, beliefs and myths of a community or class.”

Mu dheireadh, leig e fhaicinn gu bheil seòrsa de chód ri bhristeadh mus dèanar ciall dhen chuimhne thradiseanta. Gu mìfhortanach chan eil an cód air fad air a thoirt seachad ann an Recollections . . . , ach tha pàirtean dheth air an ainmeachadh ’s air an dearbhadh an siud ’s an seo: mar eisimpleir, bidh an guth tradiseanta a’ cur pròiseas fada an céill mar aon tachartas luath, ag innse mu na dh’éireas do dh’aon duine (a tha gu tric càirdeach dhan neach-innse) seach do mhóran, agus uaireannan, nuair as miosa an t-uabhas, “the folk memory is faulty, or chooses to forget” – leithid mu àm na gorta an Tiriodh, nuair bha aig treas cuid de na daoine ris an t-eilean fhàgail. Bu ghann a dh’fhàg siud comharradh sam bith anns a’ chuimhne, fiùs aig na seanchaidhean as fheàrr.

Leabhar luachmhor. Agus anabarrach inntinneach.