Stori’r Iaith gydag Elis James

CAFODD Elis James, sy’n gomedïwr, yn ddarlledwr ac yn bodlediadwr ei eni’n Hwlffordd, Sir Benfro, a treuliodd ei blentyndod yng Nghaerfyrddin ar aelwyd gwbl Gymraeg ei iaith.

Erbyn hyn, mae’n byw yn Llundain gyda’i bartner, Isy o Swydd Derby, a’u dau o blant:

“Mae ein stori ni’n debyg i stori miloedd o bobl... Bydden i’n teimlo’n euog iawn taswn i ddim yn treial pasio hwnna ymlaen, ond fi’n trio fy ngorau.”

Moment arbennig i Elis yn y rhaglen yw cwrdd â’r ieithydd o Sir Fôn, yr Athro David Crystal. Mi wnaeth darllen ei lyfr, Language Death, ateb llawer o gwestiynau oedd gan Elis ac mae e’n ei edmygu’n fawr. Mae 6,000 o ieithoedd yn y byd, gydag un yn marw pob pythefnos, ond yn ôl David Crystal, nid yw’r Gymraeg ar y rhestr yma. Felly sut y mae’r iaith wedi goroesi cystal?

Ers 2017, mae Llywodraeth Cymru wedi gosod targed o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae un iaith leiafrifol arall wedi cyrraedd hyn yn barod, sef Basgeg. Mae Elis yn ymweld â Donostia, neu San Sebastian, ardal ble mae’r iaith ar ei gryfa’. Mae’n clywed am gyfnod pan roedd yr iaith wedi’i wahardd a’r adfywiad anhygoel sydd yn golygu ei bod hi’n mynd o nerth i nerth.

Roedd canol yr ugeinfed ganrif yn gyfnod cythryblus i’r iaith a bydd Elis yn mynd ar drywydd hanes rhai o’r arwyr sydd wedi brwydro dros y Gymraeg. Yn eu plith, Trefor ac Eileen Beasley a’u safiad o wrthod talu bil treth tan eu bod nhw’n derbyn un Cymraeg, Saunders Lewis a’i araith enwog Tynged yr Iaith ym 1962, Gwynfor Evans yn herio’r llywodraeth am fynd yn ôl ar eu addewid o sefydlu sianel Gymraeg a Dafydd Iwan a’r ymgyrch am arwyddion dwyieithog.

“Mae’n rhaid i chi rhoi gymaint o barch i’r protestwyr a’r pobl oedd yn ymgyrchu ar y pryd,” meddai Elis, “achos ma’ beth wnaethon nhw – dyw e ddim byd llai ’na chwyldro.”

Mewn sgwrs gyda chriw o gefnogwyr pêl-droed Cymru bydd Elis yn trafod y newid mewn agweddau tuag at y Gymraeg ar y terasau, a sut mae hynny wedi treiddio trwy gymdeithas yn ehangach dros y blynyddoedd diweddar.

Bydd Elis hefyd yn holi am ddyfodol yr iaith, a pha mor barod ydym ni i’r newid ieithyddol fydd yn digwydd wrth ddenu siaradwyr newydd.

Meddai Elis: “Mae Cymraeg yn ddarn o jigsô’r byd... Ma’ fe yn fwy ’na ffordd o gyfathrebu, ma’ fe’n ffordd o fyw, yn ffordd o edrych ar y byd.”

■

Stori’r Iaith, S4C, Dydd Mercher, 9yh

SINEAD Keenan almost turned down the chance to star in crime drama Unforgotten because she was “nervous” to replace Nicola Walker. The irish actor stars alongside Sanjeev Bhaskar in the ITV show’s fifth series, but she initially refused to read the script.

“i said, ‘No, no. Thanks very much, no,’” Sinead reveals. “i said, ‘Who’s going to be the gob ***** to follow Nicola?’”

Walker’s much-loved character, Cassie Stuart, was killed off at the end of the fourth series of the hugely-successful cold case murder drama.

Thankfully, Sinead did read it and the 45-yearold stars as new DCI Jess James – and boss of Di Sunil ‘Sunny’ Khan, played by Sanjeev.

Sinead – best known for playing Nina Pickering BBC supernatural drama Being Human – reveals: “What i was mainly nervous about was following Nicola Walker, because who wants to do that?

“She’s so brilliant and you almost have to forget about her (to do the role). i’m a different person. i’m a different actor. it’s a different character. if i thought about it too much, well, i wouldn’t have done it.”

The dramatic finale of the fourth series, by screenwriter Chris Lang, left viewers distraught as Cassie was killed in a random accident – a surprise to viewers, and Sanjeev too.

“i was shocked four times. i was shocked when i was told, i was shocked when i read the script. i was shocked when we filmed the scenes. i’m shocked when i watched it. So i kind of get why people were shocked,” says the 59-year-old.