સાત્્વવિકપ્રભાવિવિાળીમાનસત્્થથઝતજાળવિવિામાંમિિકરે તેવિાઆહારસાત્્વવિકઆહારકહેવિાય.
સાત્્વવિકએટલેશું?
અધ્્યયાત્મ અને આરોગ્્ય આ બંને દ્રષ્્ટટિકોણથી સયાષ્ત્વિક ખોરયાક અંગે જાગ્રતતયા કેળવિવિી જોઇએ. સયામયાન્્ય રીતે અધ્્યયાત્મ અને ધમ્મને સમયાનયાથથી સમજવિયામયાં આવિે છે. પરંતુ આ બન્ને વિચ્્ચે ભેદ છે. અધ્્યયાત્મ એટિલે શું તે વવિશે જાણીએ. અધ્્યયાત્મ શબ્દ અવધ + આત્મયાનયાં જોડયાણથી બન્્યો છે. સંસ્કકૃત સયાવિત્્યમયાં અધ્્યયાત્મ શબ્દની વવિવશષ્ટ વ્્યયાખ્્યયા કરતયા જણયાવિયા્યું છે, ‘આત્મયાવન અવધ ઇવત અધ્્યયાત્મ’ જેનો સયામયાન્્ય અથ્મ એવિો થયા્ય કે જે આત્મયાને અનુકૂળ િો્ય તે આધ્્યયાષ્ત્મક કિેવિયા્ય. ભગવિત ગીતયામયાં અધ્્યયાત્મ વવિશે જણયાવિતયાં લખ્્યું છે, ‘અક્ષર બ્રહ્મ પરમં સ્વિભયાવિો અધ્્યયાત્મ્ ઉચ્્યતે’ જે નયાશવિંત નથી તેવિું અક્ષર તત્વિ બ્રહ્મ છે અને એવિયા સનયાતન બ્રહ્મનયાં સ્વિભયાવિને અધ્્યયાત્મ કિે છે. આમ આત્મયાને અનુકૂળ, આત્મયાને અનુલક્ષીને થતી પ્રવૃવતિ આધ્્યયાષ્ત્મક કિી છે. ધમ્મ શબ્દનો શયાષ્બ્દક અથ્મ થયા્ય છે, ‘ધયાર્યવત ઇવત ધમ્મ’ જે ધયારણ કરે છે જે ટિકયાવિી રયાખે છે. તે ધમ્મ. ધમ્મએ એવિી પરંપરયા, પ્રવૃવતિ છે જે જીવિન જીવિવિયા મયાટિે જરૂરી બયાબતો વવિશે મયાગ્મદશ્મન કરે છે. ધમ્મનયા કેન્દ્ર સ્થયાને આસ્થયા છે. પ્રત્્યેક ધમ્મનયા આગવિયા નીવતવન્યમો િો્ય છે. જેનયા પયાલનથી જીવિનમયાં સં્યમ, સરળતયા અનેશ્રદ્યા જળવિયાઇ રિે. આમ ધમ્મની સયાથે જોડયા્યેલી મયાન્્યતયા, પરંપરયા મુજબ ધયાવમ્મક પ્રવૃવતિ, ઉત્સવિ, રૂઢિ વિગેરેમયાં વવિવવિધતયા િો્ય છે. એક જ ધમ્મનયા અલગ - અલગ સંપ્રદયા્યોમયાં પણ પ્રથયા પરંપરયા, વવિવધ-વવિધયાનોમયાં વવિવવિધતયા જોવિયા મળે છે.
અધ્્યયાત્મ અને ધમ્મ વિચ્્ચેનો ભેદ જાણવિયાનો આશ્ય સયાષ્ત્વિકતયા વવિશે સમજવિયાનો છે. અલગ - અલગ ધમ્મ, સંપ્રદયા્યો મુજબ સત્વિ-સયારયાપણું, સત્્યની નજીક લઇ જા્ય તેવિી પ્રવૃવતિ, પૂજન, ભોજન વવિશે વવિવવિધતયા િો્ય છે. જેમ કે અમુક સંપ્રદયા્યો મૂવત્મપૂજાનો વવિરોધ કરે છે. જીવિવિંસયા ન થયા્ય તેનયા પર ભયાર મૂકે છે. જે તે ખયાદ્ય પદયાથ્મ જેમયાં જીવિ વિંસયા ન થઇ િો્ય તેને સયાષ્ત્વિક કિે છે. તો વિળી કોઇ સંપ્રદયા્ય લસણ, ડુંગળી જેવિયા તીવ્ર વિયાસ ધરયાવિતયા ખયાદ્યપદયાથ્મને તમોગુણી કિે છે. આથી લસણ-ડુંગળી વિગરનયાં ખોરયાકને જ સયાષ્ત્વિક કિે છ.ે આમ ધમયા્મનુસયાર સયાષ્ત્વિક ખોરયાક વવિશે મતમતયાંતર છે.
આ્યુવિવેદે વિયા્યુ, વપતિ અને કફ એવિયા ત્રણ મુખ્્ય તત્વિને શરીરનયાં બંધયારણ - કયા્ય્મપ્રવૃવતિ વવિશે વવિગતે ઉપદેશ ક્યયો છે. આ મુખ્્ય તત્વિનયાં સંતુલનમયાં બયાધયા થવિયાથી રોગનયા કયારણ બનતયાં િોવિયાથી તેમને દોષ કિેવિયા્યયા. આવિી જ રીતે મયાનવસક વરિ્યયાઓનયા સંતુલન મયાટિે સત્વિ, રજ અને તમ વવિશે જણયાવ્્યું છે. જ઼્યયારે રજ અને તમ દોષનું સંતુલન જળવિયાઇ રિે તેવિી શયારીઢરક, મયાનવસક પ્રવૃવતિઓ ‘સયાષ્ત્વિક’ કિેવિયા્ય. જો સયાષ્ત્વિક આિયારની વિયાત કરીએ તો જે ખોરયાક મનની સયાષ્ત્વિકતયા જાળવિે તે સયાષ્ત્વિક આિયાર. સત્વિ ગુણનો પ્રભયાવિ સંતુલન, પ્રકયાશમ્ય, જ્યાન આપનયારો, ધૈ્ય્મ-ક્ષમયાવિયાન, સયાિવજક આનંદપ્રદ
છે. આવિયા સયાષ્ત્વિક પ્રભયાવિવિયાળી મયાનસષ્સ્થવત જાળવિવિયામયાં મદદ કરે તેવિયા આિયાર સયાષ્ત્વિક આિયાર કિેવિયા્ય. અિીં એ જાણવિું પણ જરૂરી છે કે, સત્વિ ગુણ મયાત્ર મયાનવસક સ્વિયાસ્થ્્ય મયાટિે ઉપ્યોગી છે અને રજ - તમ ગુણ નકયામયાં છે તેવિું નથી. સત્વિ,રજ અને તમ ત્રણે્ય તત્વિોને ગુણો કહ્યાં છે. રજોગુણ વિયા્યુપ્રધયાન છે તથયા તમો ગુણ કફપ્રધયાન છે. આ બન્ને ગુણોની ્યોગ્્ય ષ્સ્થવત શરીર-મનનયાં વવિવવિધ સં્ચયાલન મયાટિે જરૂરી છે. આથી જ એવિો આિયાર જે શયારીઢરક વત્રદોષ-વિયા્યુ, વપતિ અને કફનું સંતુલન જાળવિે તથયા રજોગુણ-તમોગુણનું સંતુલન જાળવિે તેવિયા અયાિયાર આ્યુવિવેઢદ્ય દ્રષ્્ટટિકોણથી સયાષ્ત્વિક આિયાર કિેવિયા્ય. સયામયાન્્ય રીતે ગયા્યનું ઘી, દૂધ, કુદરતી રીતે મીઠયા રસવિયાળયા, જલી્ય, રસથી ભરેલયાં ફળોવિનસ્પવત, ્યોગ્્ય સમ્યે પયાકેલયા-ગુણવિતિયાપૂણ્મ ઘઉં, જવિ, ્ચોખયા જેવિયા અનયાજ, મગ જેવિયા કઠોળ, મેથી, બથવિો, ડોડી, સરગવિો જેવિી ભયાજી વિગેરે ખોરયાક સયાષ્ત્વિક આિયાર બની શકે જ્્યયારે તેમનો ઉપ્યોગ ઋતુ, વ્્યવતિની પ્રકકૃવત, બળ, પયા્ચનશવતિ વિગેરે ધ્્યયાનમયાં રયાખી કરવિયામયાં આવિે.
જે રીતે સ્વિ્યનં ી ભૂખ મટિયાડવિયા અનયાવિશ્્યક જીવિવિંસયા ન કરવિી જોઇએ તેવિી જ રીતે આરોગ્્ય મયાટિે આવિશ્્યકતયાથી વિધુ કે ઓછો આિયાર પણ ્યોગ્્ય નથી.