“Casablanca” - 80 năm vẫn là một kiệt tác điện ảnh
Citizen Kane
8 thập kỷ đã qua (1942 - 2022), Casablanca vẫn luôn được người yêu điện ảnh và các nhà phê bình đánh giá là một trong những bộ phim Mỹ hay nhất từng được thực hiện, và hầu như ít có tranh cãi gì về điều được xem là hiển nhiên đó, thậm chí sức hấp dẫn của nó có thể thấy rõ hơn nhiều so với kiệt tác
(1941).
Vậy điều gì đã khiến một bộ phim đen trắng chỉ có độ dài 102 phút, với chuyện phim chủ yếu chỉ diễn ra ở một địa điểm, và không có bất cứ một ai trong quá trình sản xuất bộ phim kỳ vọng nó sẽ làm nên chuyện, lại trở thành một kiệt tác điện ảnh bất hủ với thời gian?
Từ “Everybody Comes to Rick’s”…
Năm 1938, Murrey Burnett, một giáo viên trung học người Do Thái, đi du lịch cùng vợ mình sang Đức rồi kết hợp qua Vienna (Áo) để giúp người thân mang tài sản di tản ra khỏi đất nước. Họ đã bị sốc vì sự căm ghét lộ rõ của Đức Quốc xã đối với người Do Thái, rồi sau đó thật sự khiếp sợ vì mọi chỉ thị càng lúc càng diễn ra căng thẳng và bạo lực để chống lại người Do Thái.
Năm 1940, Burnett sau khi trở về Mỹ đã hợp tác với một người bạn là Joan Alison, và dựa trên những trải nghiệm bài Do Thái khủng khiếp tại Vienna vừa qua, để làm nền tảng cho một vở kịch mang tên Everybody Comes to Rick’s (Mọi người đều đến quán của Rick). Khi kịch bản hoàn thành, thay vì mang đến Broadway (thủ đô kịch nghệ của Mỹ) không hiểu sao hai kịch tác gia bất đắc dĩ này lại mang đến kinh đô điện ảnh Hollywood để chào hàng.
Suốt năm 1941, kịch bản đã “lang thang” qua nhiều hãng phim khác nhau ở Hollywood. Samuel Marx một nhà sản xuất tại hãng MGM từng muốn mua nó với giá 5.000 USD, nhưng ông chủ của MGM Louis B. Mayer lại phản đối. Cuối cùng thì kịch bản đã thu hút sự chú ý của Irene Diamond, người đứng đầu bộ phận tổ chức kịch bản của hãng Warner Bros., và khen ngợi nó với ông chủ của Warner Bros. là Jack Warner.
Ngày 7/12/1941, Nhật Bản tấn công Trân Châu Cảng đẩy nước Mỹ chính thức bước vào Thế chiến II, đã làm cho kịch bản Everybody Comes to Rick’s càng có giá hơn bởi tính thời sự. Đây được xem là “thời điểm hoàn hảo” của Hollywood khi các hãng phim đua nhau đưa những bộ phim yêu nước vào sản xuất.
Cả bộ phim giống như một giấc mơ đơn sắc, nhưng không kém phần sống động và đọng lại rất lâu trong tâm trí người xem.
Ngày hôm sau 8/12, Stephen Karnot - một chuyên gia phân tích chuyện phim của hãng Warner Bros. bắt đầu đánh giá vở kịch chưa sản xuất “Everybody Comes to Rick’s” có thể trở thành một bộ phim khả thi. Cô Irene Diamond ngay lập tức thuyết phục giám đốc sản xuất của Warner Bros. là Hal Wallis mua bản quyền vào tháng 1/1942.
Lúc này, giá của vở kịch đã vọt lên gấp 4 lần là 20.000 USD (tương đương 280.000 USD năm 2020) - mức cao nhất từng được trả cho một tác phẩm chưa được sản xuất tính đến thời điểm đó.
… đến “Casablanca”
Hai tuần sau, Hal Wallis quyết định đưa bộ phim vào sản xuất. Một trong những quyết định quan trọng ảnh hưởng đến tầm vóc sau này của bộ phim, là việc Hal Wallis đạt được thỏa thuận với 2 tác giả vở kịch là Murray Burnett và Joan Alison để thay đổi tiêu đề của bộ phim trước khi hợp đồng bản quyền được ký kết.
Hal Wallis đã giao vở kịch cho 2 anh em sinh đôi Philip và Julius Epstein chuyển thể màn ảnh. Cả ba đều có điểm chung là rất thích bộ phim ăn khách Algiers (1938) của đạo diễn John Cromwell và xem đó như nguồn cảm hứng để chia sẻ nhiều điểm tương đồng về cốt truyện và chủ đề với Algiers. Họ đặt tên mới cho bộ phim là Casablanca – thành phố lớn nhất của Ma-Rốc (Bắc Phi) - được lấy làm bối cảnh trong vở kịch Everybody Comes to Rick’s.
Khi bắt đầu Thế chiến II, thành phố Casablanca là một trong những điểm dừng chân quan trọng của những người tị nạn chạy trốn khỏi châu Âu do Đức Quốc xã chiếm đóng, đó là lý do vở kịch đã chọn thành phố này làm bối cảnh (mặc dù ban đầu họ chọn thủ đô Lisbon của Bồ Đào Nha).
Cho tới trước khi bộ phim này ra đời, Casablanca chỉ là một địa danh bình thường như vô số những thành phố khác trên bản đồ thế giới. Khi bộ phim trình chiếu tại Mỹ vào năm 1942 thì thành phố Casablanca đã bị Đức Quốc xã chiếm đóng, và vì thế nó trở thành một cái tên rất nổi tiếng. Mọi người lúc này đều biết về địa danh Casablanca. Nhưng vào lúc Casablanca ra đời, nó chỉ được xem là một bộ phim Pháp của Hollywood.
Những tưởng việc chuyển thể một vở kịch 3 màn thành một kịch bản điện ảnh sẽ đơn giản, nhưng do sự kết hợp giữa kiểm duyệt và sự cho phép sáng tạo, quá trình chuyển thể vở kịch này lên màn ảnh tỏ ra khá gian nan. Nhất là thời điểm bộ đôi biên kịch Philip và Julius Epstein phải tạm gián đoạn một thời gian vào đầu năm 1942 để thực hiện loạt phim Why We Fight ở Washington DC cho đạo diễn Frank Capra. Trong khi họ đi vắng, Howard Koch được chỉ định thay thế trước khi anh em nhà Epstein trở lại sau đó một tháng.
Kịch bản đã được sửa đi sửa lại không biết bao nhiêu lần, dẫn đến điều bất thường là bộ phim được quay theo trình tự kịch bản bởi khi phim bắt đầu bấm máy thì chỉ mới hoàn chỉnh nửa đầu kịch bản.
Dàn diễn viên đa quốc gia… bất đắc dĩ
Dàn diễn viên của Casablanca ngay lập tức nổi bật vì 3 lý do: Sức mạnh ngôi sao của các vai chính, sức mạnh tổng hợp của những người đóng vai phụ và thực tế là hầu hết các diễn viên này không phải là người Mỹ.
Bộ phim nổi tiếng với sự đa dạng quốc tế của dàn diễn viên và đoàn làm phim, những người được cho là đến từ khoảng 34 vùng lãnh thổ hoặc quốc gia khác nhau. Đặc biệt lúc ấy dòng người châu Âu lánh nạn Đức Quốc xã đến Hollywood đã giúp ích rất nhiều cho việc tuyển chọn diễn viên. Trong số họ có nhiều người từng là diễn viên ngôi sao tại châu Âu, nhưng giờ đây họ phải chấp nhận những vai nhỏ để tồn tại.
Chỉ có 3 thành viên của dàn diễn viên là sinh ra ở Mỹ (Humphrey Bogart, Dooley Wilson và Joy Page - con gái của ông chủ hãng phim Warner Bros. Jack Warner). Conrad Veidt và Curt Bois đến từ Đức, Peter Lorre đến từ Tiệp Khắc (gốc Slovakia ngày nay), SZ Sakall đến từ Hungary, Ingrid Bergman đến từ Thụy Điển, Claude Rains, Sydney Greenstreet và biên tập viên Owen Marks đến từ Anh, Paul Henreid, Helmut Dantine và nhà soạn nhạc Max Steiner đến từ Áo, Madeleine Lebeau và Marcel Dalio đến từ Pháp, Leonid Kinskey đến từ Nga, John Qualen đến từ Canada...
Ngoài ra, trong số 93 vai phụ không được ghi danh trong phim, có tới 71% không phải sinh ra ở Mỹ.
Michael Curtiz là ai?
Ban đầu sự lựa chọn của nhà sản xuất Hal Wallis cho ghế đạo diễn là William Wyler. Nhưng Wyler lúc ấy quá nổi tiếng và bận rộn với nhiều dự án nên không thể nhận lời. Hal Wallis chuyển hướng về người bạn của mình là Michael Curtiz.
Mặc dù đã đạo diễn một trong những bộ phim Mỹ nổi tiếng nhất trong lịch sử điện ảnh, nhưng thực sự cho đến nay sẽ khó tìm được ai biết về đạo diễn Michael Curtiz. Giống như hầu hết các diễn viên trong Casablanca,
Curtiz là một người châu Âu nhập cư (đến từ Hungary), ông đã đến làm việc ở Hollywood trước khi Thế chiến II bắt đầu.
Trong những năm 30 và 40, Curtiz chứng tỏ mình là một con tắc kè hoa biến hóa, có thể thực hiện được đủ mọi thể loại phim. Từ tình cảm bi lụy đến kinh dị nghẹt thở, từ những nhân vật gangster Mỹ cho đến cao bồi Viễn Tây… tất cả những bộ phim của ông đều có 3 điểm chung: Ra đời đúng thời điểm, hiếm khi nào vượt quá ngân sách, và hầu như luôn luôn mang lại lợi nhuận. Đây chính là yếu tố quan trọng để ông được Hal Wallis “chọn mặt gửi vàng”.
Casablanca được Curtiz quay đen trắng vào thời điểm mà hầu hết các bộ phim của Hollywood đã bắt đầu chuyển sang quay phim màu. Nhưng phần hình ảnh của Casablanca
được ông thể hiện một cách tinh tế. Cả bộ phim giống như một giấc mơ đơn sắc, nhưng không kém phần sống động và đọng lại rất lâu trong tâm trí người xem.
Phong cách đạo diễn của Curtiz phù hợp với nhà làm phim Đức huyền thoại từ những năm 20 - 30 hơn là người Mỹ. Thử xem Casablanca và Sunrise của đạo diễn F.W Murnau, ta có thể ngạc nhiên vì cả hai bộ phim có nhiều điểm chung như thế nào.
(Còn tiếp kỳ 2)