Fundi i ëndrrës së Mirditës

Mvijon e 4 prill 1877 fillon aksioni usht arak kundër mirditasve. Për në Orosh turqit nisen me tri kolo na: me 1500 trupa nga Naraçi ( Vau i Dejës) marshojnë përgjatë Gjadrit deri në Mnelëku vie te luftimet e ashpra me mirditasit. Një grup tjetër me 3000 trupa nga Prizreni dërgohet për në Orosh dhe i treti me 2500 trupa nga Lezha. Numri i madh i trupave turke tregon se, rezistenca e mirditasve nuk nënvlerësohej. Por edhe fitoret turke që pasojnë në Mirditë nuk ishin të lehta. Mirditasit pa ndihmën e huaj megjithatë për shkak të mungesës së municionit dhe ushqimit nuk mundën të rezistonin. Luftimet zgjasin deri me 15 prill. Pastaj Prenk Bib Doda, i cili tashmë nga mesi i shkurtit u kishte shkruar në një qarkore adresuar konsujve evropianë në Shkodër se, Mirditasit do të tërhiqen vetëm atëherë nëse Mali i Zi lidh një paqe të qëndrueshme me Portën, detyrohet nga ana e tij t‘ i lusë turqit për paqe. Me 22 prill 1877 trupat turke hyjnë në Orosh. Historianja sovjetike e vdekur në moshë të re Iribna Grigor‘ evna Senkeviè që ka hulumtuar ngjarjet e vitit 1877 duke u mbështetur në aktet ruse dhe austriake, dështimin e kryengritjes mirditase e arsyeton sidomos me aktivitetet e agjentëve austriakë që dekurajojnë princin Nikolla për t‘ i përkrahur shqiptarët në mënyrë efektive dhe këshillës që i japin kapidanit të Mirditës që të merret vesh me Portën.

Në vitet e “Lidhjes Shqiptare” ( qershor 1878- 1881) mirditasit luajnë pastaj një rol udhëheqës në rezistencën kundër shkëputjes së rajoneve të banuara me shqiptarë dhe dhënien e tyre Malit të Zi që ishte vendosur në Kongresin e Berlinit. Prenk Bib Doda ishte pjesë e degës së Lidhjes në Shkodër ku myslimanë e katolikë bashkëpunuan ngushtë. Mirditasit kontribuuan dukshëm që në vitin 1880 të dështojë i ashtuquajturi “kompromisi i Cort- it” ( kjo d. m. th. lënien e një rripi territorial buzë lumit Cemi ( Cijevna) Malit të Zi kvinj, ipeshkvinj, meshtarë, misionarë dhe përfaqësues të tjerë të rëndësishëm të botës shqiptare për të analizuar gjendjen e besimit të krishterë, i cili dashje pa dashje po merrte kuptim politik e kulturor si pasojë e pushtimit turk. Nga dokumentet e këtij Kuvendi, të botuara më 1706 me ndihmën e Propagandës Fide nga Francesco Maria da Lecce në dy gjuhë, shqip dhe italisht, bie në sy përkujdesja për shkollat e Kurbinit dhe të Velës. Në pjesën e katërt, kreu i pestë, me titullin “Përmbi shkollën e Kurbinit e të Lezhës”, jepen udhëzime për të. Shihet pra se kjo shkollë është rihapur si nevojë e përgatitjes së xhakonëve, meshtarë të ardhshëm për dioqezën e Durrësit dhe thekson se: përpos që mjeshtri ka për t’i mësuar që të dinë të lexojnë, t’i mësojnë edhe të shkruajnë. Se leximi si edhe shkrimi, janë themelet dhe pasuria e priftit të famullisë për të ditur t’i kryejë detyrat e veta. Për këtë punë mësohen në shkollë xhakonët. Mjeshtri i Shkollës së Kurbinit të mos e lërë pasdor e punën e shkrimit, sikur të ishte shkrimi një punë për t’u qitur poshtë; pse si të mos dinë të shkruajnë, xhakonët nuk mund t’ia vënë mendjen as këndimeve as nuk mund ta mësojnë gjuhën latine, as t’i mësojnë detyrat që kanë barinjtë e shpirtrave… Mjeshtërit mbasi t’i ketë mësuar shkollarët të lexojnë e të shkruajnë, t’ua mësojnë dhe gramatikën e t’i bëjnë të mësojnë dhe gjuhën latinishte, në mos tepër mirë, së paku për ta përdorur”. Nga sa theksohet më sipër është fjala për mësime në arsimin fillor dhe me arsye të mjaf- në vend të Plavës dhe Gucisë).

Pas pjesëmarrjes në aktivitetet e Lidhjes, Prenk Bib Doda arrestohet në vitin 1881 dhe internohet në Anadoll, ku në 17 vitet vijuese jeton në Kastamonu. Gjatë kësaj kohe Mirdita udhëhiqet nga kajmekanë, ajo ( Mirdita) bëhet një rreth i ulët administrativ ( Kaza) i Perandorisë Osmane; me këtë autonomia e vjetër duket e humbur. Andaj ishte e pashmangshme që shefi i internuar i fisit gjatë viteve të mos bëhej për mirditasit simbol që e lidhnin me statusin autonomisë së humbur. Për këtë arsye kur në pranverë 1903 në Mirditë dhe Pukë vie te një kryengritje kundër sundimit turk, një nga kërkesat e para që kryengritësit i paraqesin qeverisë ishte kthimi i Prenk Bibë Dodës. Në të njëjtin drejtim punonte edhe Prenk Doçi i cili që nga 1888 tueshme na lind e drejta të mendojmë se nëse mësimi i këndimit dhe shkrimit do të ishte në latinisht, ç’kuptim do të kishte të theksohej kjo gjë, gjë që sipas nesh lë të nënkuptohet se është fjala për mësimin në gjuhën e vendit, pra në gjuhën shqipe. Studiuesi Ludovik Shllaku do të theksojë se: “Në këtë shkollë, përveç leximit e shkrimit, jepej edhe gramatikë,… përveç librave të tjerë, përdoreshin si tekste mësimore edhe veprat e Pjetër Bogdanit, Frang Bardhit, Pjetër Budit, dhe të ndonjë tjetri në gjuhën shqipe. Kjo përbën një dëshmi me vlerë, që flet për momente të rëndësishme historike që kalonte përpunimi dhe lëvrimi fillestar i gjuhës sonë”. Da Lecce ishte dërguar në atë kohë në Shqipëri nga Propaganda Fide si prefekt apostolik i misioneve që në vitin 1692, ku pasi mësoi shqipen, botoi të parën gramatikë të shqipes që njihet deri më sot, si dhe një fjalor italisht – shqip, fati i të cilit nuk dihet, megjithëse thuhet se një kopje gjendet në Arkivin e Propagandës Fide.

Në disa relacione të tjera i kërkohen Kongregatës së Propagandës Fide, financime për arsimimin e rinisë, e cila nuk kishte mundësi arsimimi. Vargu i ipeshkvinjve në Shën Prene pas Gjon Kolesit, Mark Skurës, vijon me Nikolla Karpinon e pas tij me Gerard Gallatën ( Gerardo Galatea), i cili më 1662, do të kryejë edhe ai punën e mësuesit të kësaj shkolle. Në vitin 1675, ky ipeshkëv “kërkon ndihmat për gjashtë klerikë… për mbajtjen e një mësuesi të Kishës së Kurbinit dhe kjo shkollë mbështetet me 50 skude, meqë mësuesi përveç mësimit e leximit do të mësojë ishte abat i Shën Aleksandrit në Orosh. Pas revolucionit të turqve të rinj të vitit 1908 kur nga ai kërkohet që me mirditasit e tij të vijë në Shkodër për t‘ u betuar në kushtetutën e re, ai përgjigjet se, kjo i takon vetëm kapidanit trashëgues të mirditasve Prenk Bib Dodës dhe, mandej me ngutësi, ai sillet në Shqipëri ku edhe arrin me 30 shtator 1908. Mandej mirditasit pranojnë kushtetutën e turqve të rinj.

Kur në vitet vijuese në Shqipërinë Veriore pasojnë kryengritjet kundër politikës centraliste të turqve të rinj, si Prenk Bib Doda po ashtu edhe abati Prenk Doçi sillen me një rezervë të kujdesshme. Në vitin 1910 me rastin e një ekspedite dënuese nën udhëheqjen e Shefqet Turgut Pashës, që nga turqit dërgohet në Shqipëri, që të dy u rekomandojnë mirditasve që t‘ i dorëzojnë armët ashtu si ishte kërkuar. Kjo në përgjithësi edhe ndodh dhe pashai turk kalëron së bashku me abatin në Orosh. Në vitin 1911 në Mirditë prapë shpërthen një kryengritje ku Prenk Bib Doda nuk ishte i përfshirë fare, kurse Prenk Doçi vetëm tërthorazi: kësaj radhe rol drejtues luante një arbëresh, avokati Terenc Toçi ( Tocci). Toçi qëndronte prapa Ricciotti Garibaldis “Consiglio Albanese d‘ Italia”, me lejen e abatit mirditas thirret një kuvend në kishën e Fandit ku pranë përfaqësuesve të Mirditës marrin pjesë edhe prej fiseve fqinje të Dukagjinit dhe myslimanëve të Matit dhe Dibrës. Me 25 prill atje shpallet pavarësia e Shqipërisë dhe formohet një qeveri e përkohshme drejtimin e së cilës e merr vetë Toçi. Kjo çështje mbetet vetëm një episod: “Qeveria e përkohshme” ekzistoi vetëm pak ditë dhe gjithë kryengritja shuhet shpejt nga trupat turke të drejtuara nga Shefqet Turgut Pasha.

Gjatë luftës së parë Ballkanike që shpërthen në vijimësi, në vjeshtë 1912 Shqipëria Veriore pushtohet nga trupat serbe që mëtonin të fitonin qasjen e shumëpritur për në Adriatik. Abat Doçi ia del t‘ i bindë mirditasit që mos t‘ u rezistohet serbëve. Gjo-

edhe lëndën e besimit, ndërsa më 1702, Zmajeviç na tregon se shkollën e ndjekin 4 xhakonë, kurse më 1710, D. Gj. Salura zëvendës në misionin e Kurbinit në vend të D. Martin Bushiala si mësues në shkollë”. Në vitin 1702 Vinçens Zmajeviç, gjatë vizitës së tij baritore, na njofton se Imzot Pjetër Zymi mban me vështirësi 4 studentë kishtarë, për të cilët paguhej mësuesi nga dhembshuria e Kongregacionit të Shenjtë. Më vonë kjo shkollë në të cilën banonin së bashku mësuesit dhe nxënësit, ngrihet në nivelin e një kolegji, ( shkollë e mesme), por për shkaqe politike ajo mbetet pa mbështetje financiare dhe mbahet vetëm me ndihmën e arqipeshkvit deri në vitin 1802, kur edhe përmendet për të fundit herë. Në këtë periudhë, ky kolegj transferohet së bashku me Selinë Ipeshkvore në Delbnisht, për t’u ndërprerë përfundimisht në vitin 1859, kur seminaristët e të gjitha dioqezave të Shqipërisë kalojnë në Seminarin Papnor të Shkodrës.

Çështja që shtrohet sot është nëse kjo shkollë, ky seminar, ishte në gjuhën latine apo në gjuhën shqipe? Për të reflektuar mbi këtë pikë, del e nevojshme t’i referohemi pikërisht dokumenteve. Nga relacionet, kryesisht atij të Marin Bicit dhe deri tek Kuvendi i Arbënit, besojmë se bëhet e qartë gjendje kulturale e klerit. Gjithashtu Frang Bardhi në fjalinë e parë të Dictionarum- it të tij thekson qartasi qëllimin e hartimit të tij, i cili është: “me ndimuem mbë nj’ànë giuhënë tanë qi po bdaretë e po bastardhohetë sa mà parë të ve, e mà fort me ndihmuem gjithë atyne që janë nd’urdhënite Tinëzot e të Shintesë Kishë Ka- ja kjo kishte ndodhur për shkak të mungesës së municionit në Mirditë. Se a qëndron në ndërvarësi me atë se, Prenk Bib Dota luante qartë një lojë të dyfishtë dhe dëshironte që me serbët të vie te një kompromis, nuk mund të konstatohet sigurt. Deri në verën e 1913 Mirdita dhe vetë rezidenca verore e Prenk Doçit ishte e pushtuar nga serbët. Serbët mbase përhapnin se gjenden në territorin serb dhe se vendet e pushtuara nga ata në bregun e majtë të Drinit të Zi shënojnë kufirin serb me Shqipërinë. Këto plane shpejt prishen me Paqen e Bukureshtit dhe Konferencës së Londrës. Shqipëria bëhet mbretëri e pavarur nën një sundimtar protestant, princin Wilhelm zu Wied. Me këtë përfundon ëndrra për një principatë katolike në Shqipërinë Veriore me Mirditën si qendër dhe Prenk Bib Dodën si princ. Mirdita edhe në të ardhmen mbetet mburojë konservative katolike përballë jugut mysliman; një rol të pavarur politik ashtu si në të kaluarën nuk do ta luajmë.

Nga gjermanishtja: Zef Ahmeti ( Të drejtat e përkthimit mbesin te përkthyesi. Përkthimi i tekstit është bërë me lejen e autorit.) Shënime

Skendi, The Albanian National Awakening 1878- 1912, Princeton 1967, fq. 38- 39.

Carl Ritter von Sax, Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Vjenë 1908, fq. 467; Senkeviè, fq. 151- 152 rolin e mirditasve e sheh diçka ndryshe. Skendi, fq. 199. J. Swire, Albania – The Rise of a Kingdom, London 1929, fq. 84.

Ernst Jäckh, Im türkischen Kriegslager durch Albanien. Bekenntnisse zur deutsch- türkischen Freundschaft. Heilbronn 1911, fq. 119; 130 vv. Skendi, fq. 412. Gazmend Shpuza, Kryengritja shqiptare e vitit 1911, në: Buletin SHkencor i Institutit Pedagogjik dyvjeçar të Shkodrës 4 ( 1966), fq. 89; nuk kam arritur ta siguroj librin e Terenc Toçit, Il Governo provvisorio d‘ Albania, Cosenca 1911.

Sëire, fq. 144.

tolike e s’dìnë giuhënë latine…”

Po ashtu një fakt tepër interesant na jep Pjetër Budi në letrën e datës 15 shtator 1921 dërguar kardinal Gocadinos kur i shkruan: “… në rininë time, kam qëndrue pothuej vazhdimisht në shërbim të disa ipeshkvijve të vendit tonë, pranë të cilëve jam marrë me studimin e këtyne pak ditunive deri në moshën 21 vjeçare”. Si i tillë Kolegji në Shën Prende kishte si gjuhë mësimi italishten, ndërsa gjuha e ritit kishtar ishte latinishtja, ndërkohë që shqipja shërbente për të mësuar dy të parat. Në shkollën e Kurbinit u përdorën si tekste mësimore didaktike kryetekstet e shkrimit shqip si: Dictionarium LatinoEpiroticum/ Fjalori latinisht- shqip, 1635) i Frang Bardhit, Cuneus Prophetarum/ Çeta e Profetëve, ( Padovë, 1685) e Pjetër Bogdanit, Il Dittionario italiano- albanese ( 1702) dhe Osservazioni gramaticalli nella lingua albanese/ Vëzhgime gramatikore në gjuhën shqipe, ( Romë, 1716), të P. Francesco Maria Da Lecce- s, Conciëi Provintiaaëi o Cuvendi i Arbenit. ( Romë, 1706), Breve copendio della dottrina cristiana/ Përmbledhje e shkurtër e doktrinës kristiane së krishterë ( 1743) e Gjon Nikollë Kazazit etj. Kurbini është vendi i hartimit të së parës gramatikë në gjuhën shqipe të botuar ( 1716) dhe vendi i hartimit të njërit prej fjalorëve të parë dhe më të pasur të gjuhës shqipe ( 1702) deri në Kongresin e Alfabetit të Gjuhës shqipe në Manastir ( Nëntor 1908), fjalor i cili u hartua sikurse e përmendëm më sipër nga Francesco Maria Da Lecce ( botuar në vitin 2009).