"Ja lista me dokumentet, librat dhe antikuarët që i sekuestruam klerit"
Raporti i Drejtorisë së Arkivave për Ramiz Alinë dhe Haki Toskën në vitin 1967 "Korrespondenca mbi vrasjen e dhespotit grek Foti nga çeta e Bajo Topullit"
Si iu rrëmbyen me dhunë religjioneve fe tare me mijëra dosje me dokumentet e rralla, si: libri i vitit 1745 i shtypur në tipografinë e Voskopojës në gjuhën greke, ku ishin dhe 29 mallkime në gjuhën shqipe, dekreti i sulltan Abdyl Mexhidit i vitit 1839, që u gjetën në Mitropolinë e Korçës, e deri te koleksionet e plota të "Fjamuri i Arbërit" të De Radës, "Albania" e Faik Konicës, dokumente të Fishtës, Mjedës, dhe korrespondenca e rrallë e Nolit me personalitete të kohës, që u sekuestrua në Kishën Ortodokse të Durrësit.
Diku aty nga fillimi i vitit 1991, para rastin dhe fatin njëkohësisht të takoja dhe të njihesha nga afër me priftin katolik, Dom Frano Illia, i cili sapo kishte dalë nga burgu i gjatë dhe ishte strehuar te një familje ( e Filip Markut, me origjinë nga Malësia e Shkodrës), aty në qytetin e Laçit të rrethit të Kurbinit, ku ai pati shërbyer si famullitar deri në vitin 1967, kur u arrestua dhe u dënua me akuzën "Armik i popullit". Gjatë bisedës, ndërsa insistoja që t'i merrja një intervistë për vuajtjet dhe persekutimin e gjatë që ai kishte kaluar në burgjet e regjimit komunist ( me mendimin për ta botuar në gazetën e parë opozitare "Rilindja Demokratike" që sapo kishte dalë), me butësinë që e karakterizonte, Dom Frani m'u përgjigj: "Po ça na duhen i'kto gjana i tash, kujt i hine në punë…."?! Dhe si u mendua pak, shtoi: "Nëse ke mundësi, me m'u interesua dikund ku t'mujsh, a me shkrue diça n'gazet, se ku mund t'i gjej do përkthime që kam pas ba të "Yllirikum Sacrum", vëllimin e shtatë. Ja kam pas dorzu zotni Rrok Zojzit te Instituti i Kulturës Popullore, me men me i botue, do koha para se me më shti n'burg, dhe s'di se ça do t'jet ba me to…"?!
Dhe pas kësaj, Dom Frani filloi të më tregojë diçka nga ai përkthim që kishte Për
herë të parë, ekskluzivisht për "Gazeta Sh qiptare", publikohen të plota dy dokumente të rralla të vitit 1967, të hartuara nga Drejtori i Përgjithshëm i Arkivave të Shtetit, Skënder Hajro, i cili u bën me dije Ramiz Alisë dhe zv. kryeministrit Haki Toska, rezultatet e arritura nga ekipet e asaj drejtorie, për grumbullimin, sistemimin dhe arkivimin e të gjithë dokumentacionit arkivor e bibliotekar, që qeveria e asaj kohe u kishte sekuestruar religjioneve fetare në rrethet e Shkodrës, Pukës, Mirditës, Durrësit e Korçës. bërë vite të shkuara, mes të tjerash edhe punën e qerres që ishte mbytur në Drin, duke transportuar për në qytetin e Shkodrës të gjithë arkivin me dokumentacionin që ishte mbledhur në të gjitha kishat katolike të Veriut të Shqipërisë, arkiv i cili do përcillej për në Vatikan. Gjë për të cilën Dom Frani thoshte se ishte një nga humbjet më të mëdha që kishte pësuar Shqipëria ndonjëherë që nga krijimi i shtetit të Arbrit, pasi pikërisht në atë qerre ( apo karvan), ndodhej e dokumentuar një pjesë e madhe e historisë së Shqipërisë. ( Alegoria e Dom Franit ishte më se e goditur!) Kjo ngjarje dhe takimi me Dom Franin, m'u kujtua teksa munda të gjeja në dosjet e arkivit tim personal, një tufë dokumentesh arkivore, të cilat bashkë me kolegen time Genta Popa Prodani, i patëm marrë në Arkivin Qendror të Shtetit, diku nga viti 2007, për një dokumentar televiziv me dy pjesë, lidhur me historinë e luftës që u bëri regjimi komunist religjioneve fetare në Shqipëri. Dhe, siç dihet tashmë, prej asaj lufte, që e propagandoi me të madhe Partia e Punës e Shqipërisë dhe personalisht Enver Hoxha, populli shqiptar nuk pati vetëm pasoja shkatërruese shpirtërore, por edhe materiale me vlera të pallogaritshme. Siç ishin djegia në zjarr e mjaft objekteve fetare që përbënin vepra arti, si ikonostase, piktura etj., etj., e deri te materiali dokumentar arkivor dhe bibliotekar. Siç ndodhi konkretisht në Kishën e Laçit në vitin 1967, pikërisht aty ku kishte pasur rastin të shërbente dhe Dom Frano Illia. Dhe ajo pasuri dokumentare e rrallë dhe me vlera të jashtëzakonshme që mbeti nga shkatërrimet vandale e dhuna ndaj objekteve të kultit në vitin 1967- 1968 ( gjë e cila kishte filluar që në vitin 1945 me dënimet e klerikëve), u sekuestrua nga shteti dhe nuk dihet se si dhe ku përfundoi. Kjo gjë tregohet qartë edhe nga këto dy dokumente arkivore, që po i botojmë të plota më poshtë në këtë shkrim.
REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPERISE Tiranë më 2.8.1967 DREJTORIA PERGJITHSHME
EE ARKIVAVE TE SHTETIT Nr. 6/ 12 KOMITETIT QENDROR TE P. P. TE SHQIPERISE SH. RAMIZ ALIA PER DIJENI KRYEMINISTRISE SH. HAKI TOSKA TIRANE Sipas udhëzimit tuaj verbal, nga data 25 shkurt deri më 27 maj, kjo drejtori mori masat dhe dërgoi në Shkodër një ekip prej katër vetash, për grumbullimin dhe inventarizimin e materialit dokumentar dhe fondit bibliotekar të klerit.
Ekipi i Drejtorisë së Arkivave, në punën e tij u ndihmua shumë nga Komiteti i Partisë së Shkodrës, si dhe nga Komiteti Ekzekutiv i K. P. të Rrethit, të cilët e vlerësuan seriozisht këtë problem dhe treguan një kujdes të veçantë, duke e ndihmuar konkretisht ekipin për të gjitha problemet dhe nevojat që kishte.
Materialet dokumentare të klerit në Shkodër, që ruheshin pranë dy kishave kryesore, si dhe ato të fondit bibliotekar, u bllokuan menjëherë dhe u tërhoqën pranë Komitetit Ekzekutiv të K. P. të Rrethit Shkodër.
Nën drejtimin e ekipit të kësaj drejtorie, i gjithë ma- teriali dokumentar i grumbulluar pranë Komitetit Ekzekutiv, si dhe fondi bibliotekar, u inventarizuan tërësisht, u sistemuan duke u përdorur kriteret e punës arkivore e u vendosën ndër arka të posaçme.
Materiali dokumentar i grumbulluar nga dy kishat e Shkodrës, përbëhet prej 35 ml, që përbëjnë 1.270 dosje materiali dokumentar. Ky material dokumentar është i dy fondeve kryesore të Klerit Katolik, i Arqipeshkvisë së Shkodrës dhe i Kuvendit Françeskan, dhe është një material arkivor me vlera të rëndësishme historike. Në këtë material një vend me rëndësi zënë regjistrat e pagëzimeve, vdekjeve, martesave etj., që kanë të dhëna demografike, ekonomike, financiare etj., si dhe shënimet mbi misionarët katolikë në Shqipëri. Këta regjistra fillojnë nga shekulli XVIII e deri në ditët e sotme. Vlen të theksohet se një regjistër i vitit 1745, përveç shkrimeve latinisht e italisht, përmban edhe 29 mallkime në gjuhën shqipe.
Grupi tjetër i rëndësishëm i dokumenteve, është korrespondenca e institucioneve klerikale mbi aktivitetin fetar, administrative e shoqërore. Kjo korrespondencë është krejtësisht e shekullit 19- 20 dhe hedh dritë mbi marrëdhëniet e klerit me shtetin, me delegatin apostolik në Shqipëri, me "Propagandën Fide" të Vatikanit. Theksojmë