Një kujtesë për Sotirin, fotografin e heshtur
shtë pak e vështirë sot t’i shpjegosh dikujt jashtë qytetit të Korçës se cili ishte Kristaq Sotiri. Dikur, të gjithë bashkëkohësit e Sotirit në Korçë, që tashmë janë harruar prej dekadash, e thërrisnin Charles. Kjo sepse ai pjesën e formimit e bëri për shumë e shumë kohë në SHBA. Por Charles që sot është thjesht një emër, e s’tregon shumë për qytetin juglindor të vendit, i takon historisë së fotografisë shqiptare.
Vitet e pas demokracisë e kanë zbehur jashtëzakonisht punën e tij. Pafund. Por aspak trashëgiminë e madhe të tij. Logjika të përcjell në një fakt historik kombëtar: Shqiptarët vlerësojnë pak nëse nuk vlerësojnë më pak të huajt. Pakujdesi e njerëzve të tij, pushtetit lokal, artistëve, autoriteteve, por edhe pré e lloj- lloj marifetçinjve, që kanë dashur të përfitojnë mbi të. Mbase të gjitha bashkë. Deri vonë, poshtë shkallares së shtëpisë flinte fototeka e pagojë e Sotirit. Për fat të keq, teksa shtëpia po prishej, i gjithë koleksioni i tij kishte mbetur në mëshirë të fatit. Sikur të mos ishte fare, ajo gjendej në këtë shtëpi, që ishte në një lagje karakteristike të Korçës, ku pak të vjetrit “njihen me erë”. E pra, mu aty, strehoheshin rreth 15.000 negativa të Sotirit. I biri, para vdekjes, kish mundur që shumë syresh t’i rregullojë në musandrën që ndodhet në shkallët e shtëpisë. Punët e Sotirit janë në xham, të dimensioneve të ndryshme dhe shumica janë 18x15, kartolina me përmasa të caktuara, punë 30x40. Një pjesë e madhe janë mirë, ndërsa një pjesë janë të dëmtuara. Ato janë në pllaka xhami dhe ka edhe të kohëve të fundit, kuptohet pas çlirimit, që janë me celuloid.
Pak histori
Çarli ( Sotiri) vendosi të kthehej në Shqipëri në vitin 1923. Në fakt erdhi për pak kohë, por fati i keq e solli që ai të mos largohej më nga vendi. Kishte plot 23 vite, që kishte qëndruar jashtë atdheut. Kishte me vete pasaportën e vendit të tij të ri dhe frymëmarrjen e Amerikës. Tashmë nuk kishte pranë Steckel, apo ambicien, por veten dhe qytetin e tij, që ishte një “miniaturë” e atyre qendrave, ku kishte qëndruar në të ritë e tij. U pajtua me situatën dhe me aparatin e tij u vendos në një studio modeste, që gjendet sot afër Mitropolisë në Korçë. Përvojën, tashmë do e përcillte këtej e tutje në rregullin mbi pozën e njerëzve të vuajtur, këmbësorëve gjithfarësh, artistëve shqiptarë dhe peizazheve, që vendit të tij, ia kishte dhuruar që nga krijimi, Zoti i madh. Dalëngadalë, tek burri i qetë filluan të pozonin qytetarët, familjet, fëmijët, ushtarakët. Në fillim me druajtje, pastaj gjithmonë e më shumë. Në natyrë ai i shtoi fototekës së tij edhe kurbatkat ( romet), lypsat, endacakët, banorët e qytetit... Pasioni e bënte që të largohej shpesh nga qyteti, kurse ndodhi që me Mion të prisnin shpesh agimin në Pogradec, Korçë e kudo gjetkë. Kur, një ditë arkiva e tij të marrë jetë do të kemi sërish kalimtarët e qytetit të tij; arkitekturën e kohës së paraluftës, një Korçë që u mungon të gjithëve. Por, ajo që e bën të veçantë artin e tij është se aparati i tij ishte një zë në kulturën shqiptare të viteve ’ 30 me ndjeshmërinë që transmetonte. Falë profesionalizmit të lartë, kudo mund të kundrosh feminitetin dhe muzikalitetin, me të cilën ai ka trajtuar bashkëqytetaren e tij Tefta Tashko Koçon; kemi Spiro Kondon, kemi Mion... Me një sy tjetër, lëvizjes intelektuale, që po e ushqenin qendrat urbane të asaj kohe, i shtohej edhe arti i fotografisë së tij. Ai shkon tej gjendjes së ngrirë të personazheve. Në çdo figurë shikon një dashuri të tillë, ku edhe peneli më profesional do të hezitonte për të sfiduar. Në imazhet e të varfërve, pacientëve të spitalit të Turtullit, qytetarëve të ndryshëm, përcillet një gjendje emocionale e jashtëzakonshme, e denjë për artin më superior. Vangjush Mio, mbreti i peizazhit shqiptar, një moment i kumton: “Më duket se punët, po më zbehen përpara artit dhe talentit tënd”. Jo vetëm fjalë miqsh, por edhe adhuruesish, për një art që ka filluar të diktonte. Dhe, kështu kaluan vitet. Ndërsa, negativat e Çarlit u zëvendësuan me celuloidin. Në ditët tona, mijëra negativa ruhen në shtëpinë e vogël, afër Mitropolisë në Korçë. Që nga pllakat klasike të xhamit dhe duke vazhduar me ato të celuloidit, që u bënë pas Çlirimit. Filloi të seleksiononte, ndërsa me miqtë shprehte keqardhjen, kujton Kallfa, që i biri nuk e kishte mundur të trashëgonte profesionin e tij.
Nga e mori mësimin
” Steckel” në dekadat e para të shekullit XX ishte sfida e madhe amerikane, ose “American Dreams”, për fotografët amerikanë që donin të bënin karrierë. Një nga këta ishte edhe Sotiri. E vendosur në “220 South Spring Street in downtown Los Angeles”, ajo dukej se donte të shpëtonte mjeshtrin nga fama e saj. Këtë adresë, shkëputur nga një revistë e shtrenjtë për të, mbante në dorë djali shqiptar, që vite më vonë do bënte historinë e qytetit të vogël mijëra e mijëra kilometra larg.. “Steckel Studio” ishte fytyra e Amerikës West , në pjesën e dytë të shekullit XIX dhe vazhdimin e XX. Gazetat amerikane e kishin për nder përdorimin e fotove të tij, ndërsa një foto tek ai, ishte më shumë se një detyrë familjare e qytetarëve të Los Angelos. Ishte detyra për t’u përjetësuar artistikisht. ... Kur erdhi në Korçë, ai e përcolli të gjithë atë talent, por edhe cilësi profesionale. Kristo Sotir- i do të mbaronte jetën tokësore në vitin 1970. Çdo vit e më shumë do shuhej, ndërsa për ditë e më shumë korçarët e rinj as nuk e njohin. Prindërit e tyre, janë krenarë, se veç përditmërisë në qytetin e tyre të Mios, Gërmenjit, Kondës, Tefta Tashkos... kishte dhe një Sotir. Mu atë Sotir, për të cilin janë kaq indiferent sot autoritetet e artit shqiptar dhe e kanë promovuar fare pak.
* Shkrimi është mbështetur në një reportazh të dikurshëm