Lindja e Dada- së

“Nëse “Kabare”- ja (“Kabare Voltaire”) jep përshtypjen e një rrëmuje të madhe dhe vërtet simpatike, kjo lëvizje artistike që duket se po merr formë, niset nga një protestë radikale. Këta të rinj ulërijnë mosbesimin e tyre ndaj artit dhe vetëkënaqësisë që ai po përçon. “Në mënyrë konfuze ne refuzojmë të krijojmë një shkollë të re të artit modern”. Në “Kabare”, ndodh shkëputja e madhe. “Ata që janë me ne e ruajnë lirinë e tyre, - saktësonte Tzara, - dhe ne nuk njohim asnjë teori. Mjaftë më me teoritë kubiste e futuriste, këto laboratorë të ideve formale… çdo njeri duhet të klithë. Kemi një punë të madhe shkatërruese dhe mohuese për të bërë. Të fshijmë, të pastrojmë…” ( T. Tzara, nga Manifesti, 1918). Hans Arp shkon dhe më tej duke saktësuar se “në mes të thertoreve të luftës botërore, ne kërkojmë një art fillimtar që duhet t’i shpëtojë njerëzit nga çmenduria e tmerrshme e këtyre kohëve”. Në këto akte të shpërthimeve e shkatërrimeve ka dhe disa fanatikë si Johanes Baader.

Me pamjen e tij si një murg- ushtar, në çdo çast ai është në betejë. Në rrugë është një lloj predikatori, një i “çmendur” pa skrupull. Ai sulet drejt kabaresë për të përdorur artin e provokacionit dhe të skandalit. Kandidat për zgjedhjet dhe president i një “Shoqërie Anonime e Krishtit”, Baader shpërndan komunikatat e tij nëpër sallat e redaksive. Tzara e shikon me një lloj ekzaltimi këtë rrëmujë të orkestruar me dorë mjeshtri.

Dhe ai do ta kujtojë këtë mësim”. Richard Huelsenbeck është një militant tjetër i avangardës. Ai ka ikur nga Gjermania dhe ka hyrë në kontakt me këtë grup ku zien revolta kundër çdo lloj forme konformizmi. Në ditarin e tij Ball shënon se ky i ardhur i ri do të donte të trumbetonte gjersa letërsia të zhdukej nga kjo botë. Më 26 shkurt 1916, Tzara shënon: “Huelsenbeck arrin. Pan, pan, pan. Pan pa pan! Mbrëmje e madhe. Zhurmë, muzikë negrish”. Huelsenbeck bën zhurmë dhe përshpejton ritmin e tij. Në eufori e sipër sajohen poezi abstrakte, poezi me fjalë të panjohura. Në sallën e mbushur përplot, Ball është futur brenda një kostumi kubist prej kartoni dhe lexon poezi. Hans Richter për këtë mbrëmje tregon: “Ai ishte një trup që lëvizte si të ishte një donzhon, pasi s’mund të lëvizte ( me kostumin e tij prej kartoni) përpara asaj turme me vajza të bukura e borgjezka serioze që shpërthenin në gaz e duartrokisnin duke qeshur, pra ishte i palëvizur si një Savonarole vërtet fantastik”.

Pak më vonë të gjithë pasionohen pas artit primitiv. Marcel Janco ( rumun) vizaton, krijon maska, Tzara shkruan “poezi negrish” me disa huazime të këndshme nga gjuha rumune. Pas një pune kërkuese për të gjetur tekste origjinale afrikane, malgashe dhe të Oqeanisë, ai i integron këto tekste në mbrëmjet e “Kabaresë”. Programet e shfaqjeve lajmërojnë për vargje të tribuve Arada, Kinya apo Loritja.

Hugo Ball është gjithnjë me veglat e tij të perkusionit dhe Maya Chrusecz pranon të kërcejë me maskat e përgatitura nga Janco dhe me tekste të Tzara. Kështu, kjo lëvizje e re nisi jetën e vet. “Çdo mbrëmje, - kujtonte Janco, - miq të rinj i bashkoheshin grupit tonë. Emri “Dada” u gjet vërtet rastësisht duke parë dhe hapur fletët symbyllur në një fjalor. E ç’rëndësi kanë zënkat që shpërthyen më vonë për të ditur se kush e kishte pagëzuar vërtet i pari këtë lëvizje, pasi kështu “Kabare Voltaire” arriti të mbyllë portat, por Dada vazhdoi udhën dhe Tzara ka fituar tashmë një eksperiencë të madhe.

* Fragmente nga libri “Tristan Tzara - njeriu që shpiku revolucionin”