"VITI I MALLKUAR 1967"
Dokumentari tregon si u ndalua feja, dalin shkresat tepër sekrete 50 vite nga ndalimi i fesë e përndjekja Letra e E. Hoxhës: Klerikët e klerit, një aktivitet nga Arqipeshkvia janë injorantë, përhapin dogma e Tiranës dhe Durrësit - kanë shteruar dhe do të
jat morale, shpirtërore dhe kulturore që solli ndalimi i fesë dhe prishja e objekteve të kultit në Shqipëri.
DOKUMENTARI
Filmi- dokumentar nis me përcjelljen e raportit të fesë me shtetin që në kohën e Ahmet Zogut, dhe shkon më tej në kohën e ardhjes në pushtet të komunistëve. Presionet, debatet, e deri tek ekzekutimet, trajtohen në rreth 1 orë xhirime e rrëfime që përfshijnë Xhelil Gjonin, Spartak Ngjelën, Simon Jubanin, Gjergj dhe Zef Simonin, Baba Reshatin, Selim Muçën, që rrëfejnë për dhunën e para 1990- ës. Mes tyre, është edhe historiani Ajet Shahu. Nuk lihet jashtë vëmendjes as historia e Kishës Ortodokse Autoqefale, Kongresi i vitit 1951, si u ndërrua statusi i Kishës. Shteti e vuri klerin ortodoks nën kontroll dhe ndryshoi statusin e Zogut, në të cilin thuhej se Kryepeshkopi Ortodoks në Shqipëri, duhet të jetë "nga gjuha e gjaku shqiptar". Kaloçi, kujton se në komunizëm u hoq kjo klauzolë dhe u la vetëm "nga gjuha të jetë shqiptar". Ajo që në komunizëm u bë për të sjellë në krye të kishës një klerik rus, mbeti e tillë, duke qenë ende sot një mollë sherri.
Vihet në dukje edhe një letër e Enver Hoxhës dërguar komiteteve të partisë në rrethe më 1967, ku u tregon luftën që duhet të bëjnë ndaj klerit. Ka letra të komiteteve të rretheve që ua dërgojnë Komitetit Qendror dhe Hoxhës, ku u tregojnë çfarë po ndodh, dhe se me gjithë luftën, njerëzit shkojnë në kisha e xhami; kur rrihej sekretari i dytë; masat që merreshin për të mos u festuar Pashkët. Një tjetër dokument me rëndësi është vendimi për nisjen e botimit të veprave të Enver Hoxhës. Po atë vit, ndalohet edhe feja dhe nis sekuestrimi i librave, dokumenteve, antikuarëve, ikonostaseve, fermanëve, e gjithë ç'ruhej me vlerë.
LETRA E HOXHËS ( PJESË)
Partia e Punës e Shqipërisë. Komiteti qendror. Tepër sekret. Tiranë, 27.02.1967. Komiteteve të partisë së rretheve.
Duke marrë parasysh se së fundmi në shumë rrethe është intensifikuar lufta kundër fesë, paragjykimeve e zakoneve prapanike, e me qëllim që kjo luftë të bëhet sa më e drejtë, pa gabime e me sukses, u pa e nevojshme që të jepen orientimet e mëposhtme. Feja është opium i popujve. Këtë të vërtetë të madhe, duhet të bëjmë çmos që ta kuptojë çdo njeri. Klerikët, me përjashtim të atyre katolikë, aktualisht janë injorantë, dhe fenë e predikojnë me shumë, në ruajtjen e dogmave fe- tare. Ne nuk kemi lënë asnjë shkollë, qoftë edhe të ulët, që të nxjerrë klerikë të rinj, kështu që klerikët e çdo besimi kanë shteruar dhe do të shterojnë edhe ata si çdo kuadër. Për sa i përket shtypjes së librave me dogmat e tyre, kjo ka vdekur me kohë për ta. Myslimanët, as kanë e as mund të kenë, dhe as mund të këndojnë dot ndonjë Kuran të vjetër, se aty është në arabisht; ortodoksët nuk janë as më të pasur e as më të ngritur, ata kanë vetëm avantazhin që Ungjillin e kanë në shqip; kurse katolikët, e kleri sidomos është i pasur në libra, më i ngritur vetë, dhe atje ku mundin ata vazhdojnë ta zhvillojnë fenë. Tani është çështja t'u prishen kishat e xhamitë, të vetmet mjete kryesore ku klerikët grumbullojnë besimtarët për të mbajtur gjallë besimin. Në këtë forma duhet të vazhdojmë ne derisa t'i rrafshojmë nga faqja e dheut tonë....
Dashnor Kaloçi, kujton me këtë rast se si iu rrëmbyen me dhunë religjioneve fetare me mijëra dosje me dokumentet e rralla, si: libri i vitit 1745 i shtypur në tipografinë e Voskopojës në gjuhën greke, ku ishin dhe 29 mallkime në gjuhën shqipe, dekreti i sulltan Abdyl Mexhidit i vitit 1839, që u gjetën në Mitropolinë e Korçës, e deri te koleksionet e plota të "Flamuri i Arbërit" të De Radës, "Albania" e Faik Konicës, dokumente të Fishtës, Mjedës, dhe korrespondenca e rrallë e Nolit me personalitete të kohës, që u sekuestrua në Kishën Ortodokse të Durrësit. Veçon ndër të tjera, edhe takimin më 1991- shin me priftin katolik, Dom Frano Illia, i cili sapo kishte dalë nga burgu i gjatë dhe ishte strehuar te një familje ( e Filip Markut, me origjinë nga Malësia e Shkodrës), aty në qytetin e Laçit të rrethit të Kurbinit, ku ai pati shërbyer si famullitar deri në vitin 1967, kur u arrestua dhe u dënua me akuzën "Armik i popullit". Kujton prej atij takimi, se dom Frano Ilia e kish pyetur se ku mund të gjente përkthimin e "Ylliricum Sacrum", vëllimin e shtatë.
"Kjo ngjarje dhe takimi me Dom Franin, m'u kujtua teksa munda të gjeja në dosjet e arkivit tim personal, një tufë dokumentesh arkivore, të cilat bashkë me kolegen time Genta Popa Prodani, i patëm marrë në Arkivin Qendror të Shtetit, diku nga viti 2007, për një dokumentar televiziv me dy pjesë, lidhur me historinë e luftës që u bëri regjimi komunist religjioneve fetare në Shqipëri. Dhe, siç dihet tashmë, prej asaj lufte, që e propagandoi me të madhe Partia e Punës e Shqipërisë dhe personalisht Enver Hoxha, populli shqiptar nuk pati vetëm pasoja shkatërruese shpirtërore, por edhe materiale me vlera të pallogaritshme". Kaloçi, përtej dokumentarit, përmend se në këtë vazhdë qenë edhe djegia në zjarr e mjaft objekteve fetare që përbënin vepra arti, si ikonostase, piktura etj., etj., e deri te materiali dokumentar arkivor dhe bibliotekar. "Siç ndodhi konkretisht në Kishën e Laçit në vitin 1967, pikërisht aty ku kishte pasur rastin të shërbente dhe Dom Frano Illia. Dhe ajo pasuri dokumentare e rrallë dhe me vlera të jashtëzakonshme që mbeti nga shkatërrimet vandale e dhuna ndaj objekteve të kultit në vitin 19671968 ( gjë e cila kishte filluar që në vitin 1945 me dënimet e klerikëve), u sekuestrua nga shteti dhe nuk dihet se si dhe ku përfundoi".