Autori dhe frika nga gjuha
përdhe me zhurmën që bën kur bie një harabel i ngordhur.
Kur analizoj rolin e gjuhës në roman e shoh më pak në një plan thjesht shprehës, sesa si gjenerues dhe mobilizues. Gjuha në roman nuk është thjesht mjeti komunikues, por motori që krijon dhe lëviz personazhet, prodhon ngjarjet dhe zgjidh apo lidh konfliktet. Gjuha është shorti dhe ndëshkimi hyjnor i gjithë karaktereve në roman. Mjeku Arqile s’e hap gojën kollaj e ta jep një fjalë një flori, edhe kur Gogoja çfarë nuk i servir të mësojë gjësend nga Graz- i i largët austriak; por edhe mësuesi Stillo që kyçet brenda pa kufij ditënate të shkruajë romanin e vet, e që fjalët e shkruara s’i reshtin, por tamam prej atyre fjalëve të shkruara i venë pastaj prangat... ndaj edhe e tapos gojën me faqoren më pas; nga një krah Kundja memece, pengesë mizore kjo për trurin e saj të zhdërvjellët, por ama që s’i pushon mendja së krijuari, zbuluari e treguari gjithë botës thashetheme e lidhje me këmbë, duar e fitirë, që plasi përbrenda prej gjuhës, dhe në pikën e fundit ndjeu erën e gjakut të gulçive të veta, ditën kur nuk ia doli t’u “dëftejë” dot mikeshave të saj rritura mes gurëve e burrave- gurë, konceptet “cunnis linguis” dhe “fellatio” – s’foli tërë jetën po në fund i ndjeu erën gjakut të fjalëve të pathëna dot; nga krahu tjetër, Qesari fatëkeq, i kundërti i saj, pengesa e të cilit ishte paaftësia për të MOS thënë atë që s’duhej atëherë kur s’duhej, që po ashtu përfundoi në burg po nga ceni i gjuhës së vet; Gogoja me 52 letrat në xhep, dembeli aksionist i fshatit që u postua në Peshkopi nga dëshira e pamatë për të parë botë me “si”, u kthye nga një dy- javor aksioni rrugor atje, me tjatër llaf e tingull, me gegnishten që s’ia dilte dot ta shkulte më, e i “qe ba zakon”; Mëhillengjëlli ( kthyer më pas në shoku Milo, militant e spiun miqsh që zbatonte vendosmërisht vijën e Partisë) që dikur shurronte në vend veç kur dëgjonte ujë të rridhte, më pas merr vrapin të gjejë shqind të fshihet jo nga uji, por nga FJALA përrua, a shi, e madje edhe vesë; Miçua ose Dhimitër Jeshili, ka vesin e të folurit me vete, sa sakëlldis gjithë fshatin e desh i hap punë vetes nga kjo e keqe, me komunistin Milo ( ish- shurrak i fshatit); tre taljanët që mbushën fshanë, Xhilda, Josifi e Andoni ( apo Giuseppe e Antonio), që gjuha u peshonte e i pengonte çdo ditë, disa i mori më qafë, si Josifin e mjerë që iku kur gjermani kapi tingullin Italian të emrit ( sigurisht shqiptuar Giuseppe prej Qesarit që tamam aty e atëherë shfaq cenin e vet gjuhësor), dhe e dërrmoi me breshëri, si Xhildën që herë si lavire e taljanit, e herë si grua e rusit, kapej tek kashta që i dilte para, që të mund të shprehej e të jetonte me gjuhën ( a mosgjuhën) e vet bareze.
Akoma më kompleks është Andoni, që, nga gojëtar si ai dhe tëhollues i thekur letrash dashurie në italisht, nga një që dinte veç 3- 4 fjalë në shqip, rritet e vendësohet duke u bërë bilbil i shqipes lokale dhe ungjillore në lirinë e para- Çlirimit, për të humbur gjuhën krejt më pas, kur kupton se është ngujuar me forcë në gjuhën ( dhe vetëdijën) e tjetrit pa shpresë t’i rikthehet më kurrë asaj të vetës. Shokimi mendor i vjen kur veshi i kap në radion e krisur s o c i a l i s t e ardhur mes maleve, tingullin e gjuhës së ëmbël të nënës që gjeti një të çarë mes valësh dhe arriti në copën e malit ku i kish rarë koka Antonios gjuhë- shkalë! Dhe vendin e tij, tek e shoqja e re, Galinia, rritur mes psallmeve të të atit dhe fjalëve me theks italian të Andonit, ( Galinia që, mavria, me dikë do kundonte dhe ajo, ndaj ati famullitar i bleu radion... e i mori të shoqin), e mori ironikisht radioja socialiste. Andoni që kalon nga dashuria e marrë por e paartikuluar për italishten e vet, atë të dashurive letrare padovane, që e kërkonte mes poetësh dhe nashinë e gjente veç në jerm teksa nënvetëdija i recitonte Danten mësuar në gjimnaz, kish humbur gjuhën e vet, e bashkë me të, çfarëdolloj gjuhe, gjuhën si veti; kjo ish thagma që e kish pllakosur Andonin: “Te gjuha dhe te frimëmarrja e ka të keqen!”, - thotë Papateua. “E ka dashur shumë gjuhën e tija, e i mungon, ndaj nuk flet... rua- romanit u çmerita. Analiza ime më poshtë është përpjekja ime jo për të përshkruar a bërë reçencë romanit, nuk është reklamë për të, dhe as mahnitje pas gjuhës së jashtëzakonshme përdorur aty. Kjo po që është e vërtetë, por ka edhe të tjerë që e qëndisin bukur shqipen. Analiza ime nuk është përshkruese dhe as e përgjithshme, por shpjeguese dhe e izoluar në një çështje të vetme: frikën e thellë të kujt e lidh jetën me gjuhën, nga vetë gjuha. Është një shpjegim i imi psikanalitik se çfarë po ndodh me përbindëshin gjuhë në roman, dhe si e terezit autori ta kapë demin nga brirët, dhe ndërton kështu një roman me bukuri e histori tërë barrë, që të qetësojë djajtë e vet gjuhësorë. Shkrimi doli fillimisht në “Peizazhe të fjalës”, dhe ribotohet këtu me ndryshime shumë të vogla. ( E. D.) jeni mos i kërren sitë vetes nga e keqja” i thotë Arqilea quasi- froidian Papateos, duke i shpjeguar thelbin human e universal të asaj që pat pllakosur Andonin, ndarjen violente nga gjuha e vet.
Romani hapet me një episod tensioni maksimal për fshatin kur prifti Papateo i është futur punës me damarët e zverkut skuqur e përpushur, të zgjidhë hallin që ka gjetur Cellën, birit të së cilës, një fëmije që as jep e as merr, ndoshta epileptik, i ka hirë përbrenda një gjësend, një farë gjëje a një malule, si ia thonë, që Papateoja do ta kërrejë jashtë, GJUHA. Siç duket nga gjithë karakteret që sapo analizova, ata ecin në jetë e roman nën shtysën dhe tensionin e një pengese që gjithsesi është gjuhësore apo lidhet me gjuhën; pesha e kryqit që ua transmeton gjithë krijesave të veta, autori vetë. Papteua që lidh katundin me prezencën e vet pleqërishte e zotnore nën një famulli, që shqishëron si do e kë do si Zeus majë gërxheve shqiptare, po që mban mirë ballancën e së drejtës mes gjindes së vet, që derdh gjuhën e vet superbe të zhdërvjellët mbi këdo, brenda e jashtë meshe, para se të fiket e të bëhet “ajër, erë e shpirt”, para se nga honi të frinte një erë shumë e ftohtë, shpirti i komunizmit, mu atëherë pra, ia del të lexojë fjalinë e parë të Ungjillit sipas Gjonit që nis “e para ishte FJALA”. Dhe këtu romani ul perden.
Romani nis me GJUHËN e mbaron me FJALËN si metaforë e një diskutimi pa cak, metalinguistik, vetemevete, të një sjelljeje dhe pështjellimi refleksiv të autorit për GJUHËN si shpirti i vet krijues, si ekzistenca e vet. Çfarë i bën personazhet e tij të paparashikueshëm e unikë? Çfarë i bën universalë? Gjuha dhe lidhja kërthizore me të! Por janë të besueshëm e logjikë, sepse realistë e të mbrujtur në gjuhë që lokalizon në kohë e vend. Por ama, ata janë të gjithë pjellë e një shtrëngimi, të një frike gjithëpërfshirëse. Ajo nis dhe shpërfaqet tek vetë krijuesi, autori. Autori ka FRIKËN e madhe të çdo krijuesi nga aftësia e vet për të prodhuar gjuhë, gjuhë efektive, gjuhë që ngjit e që ngjiz. Nuk mund të kemi njëllojshmëri të tillë në motorin e karaktereve që janë nga më unikalët, të gjithë bërë në një pikë e një dekik rastësor, atë njëllojshmërinë e të qenit të gjithë rob të gjuhës, nga mallkimi i së cilës duan të shpëtojnë, pa pasur një Krijues që e ka këtë problem thellësisht të vetin. Ndëshkimi autorial i personazheve, vjen nga vuajtja dhe syrgjynimi pa shpresë e shpëtim i autorit prej gjuhës.
Çollaku prodhon këtë roman me kaq ngjyrë e shpirt, me këtë larushi mendjeçarturish që thyejnë skema pritshmërish dhe risojnë karakteret e letërsisë shqiptare, që të lajë hesapet me frikën e vet, me dënimin e paracaktuar nga Zotat për ata që me fjalën lidhen më shumë se me mëmën, frikë e gjatë aq sa koha kur kuptoi se donte e mund të shkruante, frikën nga gjuha. Frika elementare që krijon e njëson romanin është gjuha, frikë e ndërgjegjshme aq sa e pandërgjegjshme. Personazhet ngatërrohen e rriten si rrugë që duan të çlirojnë autorin vetë nga një kompleks për një faj të pakryer, atë të mospasjes së gjuhës perfekte, gjuhës mëmë të autorësisë e të gjenialitetit. Çollaku nuk është së pari prozator; ai së pari është poet; pastaj përkthyes; pastaj prozator ( për aq sa këto veti e jetë mund të ndahen). Çollaku e mban kryqin e gjuhës disa fish mbi shpinë, dhe romani është klithma e tij që të çlirohet e të lëvizë pa peshën e barrës së autorit në të tre dimensionet e veta. Shkrythshmëria e tij, lëvizja e tij si ngjalë në ujë mes nivelesh tregimi, gjuhe dhe karakteresh, përpikmëria imediate e shprehjes, janë shenjë e ndërgjegjes së thellë gjuhësore të tij, mbulesa që ai gjen për të fshehur frikën e tij të thellë nga gjuha. Bazuar në gjuhën e tij, unë me bindje do thoja që Romeo Çollaku e ka kapërcyer kompleksin e vet. Por karakteret e “Mjaltë në teh”, me gurin e rëndë semantik që secili prej tyre tërheq mes këmbësh, e tradhtojnë. Dhe sado joempatike dëshira ime, në të mirë të artit, shpresoj që ky autor, përkthyes, poet e prozator, të mos shpëtojë kurrë nga kjo peshë kryqi dhe kërkimi.