Kisha bazilikale e Labovës
tyrium- i. Kjo vjen se në kohën e Krisostomos, pikërisht piktorët dhe skulptorët ishin në akuza të shpeshta, si “shërbëtorë të shfrenimit”, luxuriae ministros. ( G. B. Lender) Ato i bënin të mundur kultet pagane si dhe adhurimin e sendeve materiale, ndijore si hyjni. Mirëpo me pranimin zyrtar të krishtërimit, u rrit gradualisht dhe dashamirësia ndaj artit, ngase ndihej nevoja gjithnjë e më e madhe për të, panvarësisht nga ekuivoket dogmatike, pak a shumë spontanisht, shfrytëzoheshin shprehjet artistike kurdo që e kërkonte përmbajtja ose nevoja religjioze. Në këtë mënyrë, gradualisht u formua arti i një shprehjeje të krishterë. Sa i përket religjionit lindor të kishës së krishterë, në të cilën më vonë do të paraqitet ortodoksia dhe arti ortodoks, shtytjet e para pozitive që arti të vlerësohet ndryshe i dhanë etërit kishtarë të Kapadokisë e Aleksandrisë : Bazili i Madh( kapadokit), Grigor Theologu, Grigori i Nisës, Athanas Aleksandriti, etj.( J. Huizinga, 1964, fq. 166) Përsa i përket kapakut të ungjillit që shoqërohej dhe me një shënim ku ishte vënë emri i dërguesit Justinianit të Madh, besoj se ka humbur ose gjatë lëvizjes së kodikëve nën një autoritet tjetër, nuk mund të ketë qenë më i dëshëruar.
Sipas nje deshmie te At Zef Valentinit, ne vitin 403, Shen Gjon Gojarti( Joan Chrysostomos) u internua ne Epir.( Fondi arkivor “Urdheri i Jezuit”- Kolegji Saverian i Shkodres, “Regjister mbi inventarin e materialit dokumentar arkivor, grumbulluar e sistemuar nga bashkepuntoret e Kolegjit Saverian, perpiluar nga rektori i kolegjit Zef Valentini”, AQSH, Dosja nr. 73, viti 1929- Sh. Sinani, 2002, fq. 113). Mendoj se dhe fakti që papa shqiptar Klementi XI, i cili prehet në një ambientet më të rëndësishme, brenda në Shën Pjetrin e Romës, ka për altar të kapelës së tij reliket e Joan Krisostomos ( Corpus. S. Ioannis Chrysostomi) nuk është diçka e rastësishme.
Më 674 i u kushtua kishës së Labovës së Kryqit, dhe një tjetër Ungjill me vlerë të madhe nga disa bashkëpatriotë nga kryeqyteti, me interesimin dhe bekimin e Patriarkut Kostandin.( Mystakidhis, po aty, 1904) Ky duhet të jetë Liturgjia e Joan Gojëartit, të cilin e përmend Batiffol dhe më pas ai humbi. Liturgjia e Jon Gojëartit ishte gërmëmadhe dhe ndryshon nga Kodiku Beratinus- 2 i shek. IX, ose “Kodiku i Anthimit”, apo “Codex Aureus Anthimi”- me gërma të vogla të arta.
Thuhet se në vitin 1103 shumë nga banorët e Labovës së Sipërme, për arsye të shumta u shpërndanë në shumë vende të Epirit, ku krijuan vendbanimet e veta etj. dhe kanë mbajtur zakonet e tyre si te Labova e Poshtme e Tepelenës. Tepelena u popullua nga banorë të Labovës së Sipërme, të cilët shpëtuan nga Kisha Mbretërore një ikonë që është para qindvjeçarit të XIV.( Mystakidhis) Kjo shpërngulje tregon në të njëjtën kohë lidhjen e Drynopolit me Tepelenën, gjë që na e bën të qartë “Kronika e Dryinopolit”. Besoj se një humbje e rëndësisë së qytetit lidhet me pushtimin bullgar dhe zbrapsjen e tij nga perandori bizantin Vasili i II, bullgarovrasësi. Në këtë periudhë do të kërkoja dhe largimin e kodikëve nga Labova e Kryqit.
Më 864 Boris, khan( mbret) i Bullgarëve u konvertua në kristianizëm( sipas një mbishkrimi, mendohet që ngjarja ka ndodhur në Shqipëri). Në të njëjtin vit perfeksionohet paqja midis Borisit dhe Micheles III. Kleri grek ishte i mirëpritur në Bullgari. Do të shihet qe me lindjen e Kishës Bullgare do të lidhet fati i disa peshkopatave të antike dhe të reja shqiptare. Bullgarët patën marrë krahinat midis lumit Vjosa dhe Semanit gjer në Adriatik. BorisMichele gjithmonë më 866 i paraqet papës Nicolo I njëqindegjashtë pyetje rreth dyshimeve dogmatike dhe morale, doke dhe zakone; dhe papa të përgjigjej në mënyrë të plotë për çdo çështje. Në të njëjtin vit, Boris- Michele i largon misionarët grekë nga territori i tij. Nicolo I, duke kundërshtuar kërkesën e Boris- Michele për të mbajtur si patriark Formoson, peshkopin e Porto- s, i dërgon një numër të madh priftërinjsh me në krye peshkopin Domenico i Trevit dhe Grimoaldo di Bomarzo. Perandori bizantin Ludovico II mbi kërkesën e BorisMichele i dërgon peshkopin Erm- erico me priftërinj e dhjakë për të konvertuar bullgarët, të cilët kuptuan që konvertimi ishte kryer nga vepra e peshkopëve të dërguar ngë Roma, dhe prandaj u kthyen andej nga erdhën.( Tacchella, 19) Pasioni i mbretit bullgar Boris për kodikët, është pasqyruar dhe në kodikun e shkruar prej tij, ku bëhet fjalë për konvertimin e bullgarëve në të krishterë. Ky dorëshkrim fillon me imazhin e mbretit, i njohur në atë periudhë si shenjt. Dorëshkrimi origjinal, më i vjetri bullgar, është njohur vetëm nëpërmjet një kopjeje ruse e shek. XII- XIII, e konservuar sot në Muzeun e Shtetit në Moskë, së bashku me dorëshkrime të tjera të vjetra të koleksionit Cudov.( V. S. Golysenko- V. IvanovaDujcev, 1968, 115)
Po në vitin 870 BorisMichele i Bullgarisë ndërton shtatë katedrale, midis të cilave ajo e Acrida( Ohrit) dhe në Prespë ose Deaboli ( Devolli). ( Migne, PG, CXXVI, col. 1223) : “... ipse Borises tres domos ex magnificentissimis genere comitibus destinatas, beatissimi Clementi in Diabole assignavit. Imo ad Achridam et Glavenitzam, recreations loco ipsi donav- it”. Boris- Michele dhuroi tre case( shtëpi) të mrekullueshme në Shën Klemente në Devoll, dhe vende pushimi në Acrida( Ohër) dhe në Glavinitza. ( Tacchella, 22)
Në vitet 886- 969 selia epishkopale, ku ndodhet dhe kisha bazilikale e Labovës së Kryqit, është e ndërvarur nga Naupacto dhe është shënuar dhe me emrin Drinopoli, emër të cilin mund ta kishte marrë qysh më 758. Në shekullin X( 927- 969) duke mbretëruar mbreti Pietro( mbretërimi bullgar), selia episkopale e Adrianopolit shkon në varësi( suffraganea) të Acrida( Ohrit), rezidencë Kryepeshkënore e Bullgarisë. ( G; Valentini, p. 25- Tacchella, 34- 5) Dioqeza në këtë periudhë numuronte 15 klerikë dhe 15 pareci të përjashtuar nga çdo taksë qeveritare. Më 1143 Adrianopoli lëviz sërish në varësi të Naupacto, ose Lepanto, e që aty kalon te Acrida( Ohri). Do ta gjejmë në varësi të Naupacto dhe më 1216- 1229. Në këtë periudhë dioqeza një numër të madh kleri dhe dinjiteti. Edhe Kisha Greke në shekullin X ishte Në vitet 886- 969 selia episkopale, ku ndodhet dhe kisha bazilikale e Labovës së Kryqit, është e ndërvarur nga Naupacto dhe është shënuar dhe me emrin Drinopoli, emër të cilin mund ta kishte marrë qysh më 758. Në shekullin X( 927- 969) duke mbretëruar mbreti Pietro ( mbretërimi bullgar), selia episkopale e Adrianopolit shkon në varësi ( suffraganea) të Acrida ( Ohrit), rezidencë Kryepeshkënore e Bullgarisë.
të Acrida( Ohëri). ( G. Valentini)
Në varësi të Kishës Bullgare kanë në këtë periudhë këtë urdhër të rëndësisë: Triaditza, Nis, Belogrado( Berat), Skopia, Dristra, Bodina, Petra, Castoria, Glavinitza, Lipenio, Serbi, Berea, Moglena, Buteli( Bitola), Morovisdo; Velebusdio, Branitza, Thramo, Raso, Tzernico, Adrainopoli i Epirit, Fotika, Janina, Kozile, Strumnitza, Orea, Chimera, Bothroto( Butrinti), Stagi, Bullgaria dei Vlachi, Deaboli dhe Prespa, Prisdiana, Devra. Me sa duket në territorin e sotëm shqiptar peshkopata e Belgradit( Beratit) zinte vendin e parë. Ajo njihet si Berat- Belegradeon- Pulcheriopoli, dhe është ngritur aty nga shekulli IX( F. Cordignano, 1934, pp. 261) Në këtë periudhë është në varësi të Durrësit( L. Tacchella, 1984, p. 164). Në shekullin X Belogrado është qendër peshkopale në varësi të Acrida( Ohri) Më 980 Polycheropoli si dioqezë i përket “fronit” të Durrësit.( G. Valentini, 31- 40). Më 1020 Belogrado është përsëri në varësi të Acrida, duke përfshirë dhe kështjellat e Gradisht, Omtzo, Glavenica dhe Kishën e Bardhë, me 40 klerikë dhe 40 famulltar, dhe sigurisht është nga më të gjerat dhe më të rëndësishmet seli peshkopale të provincës kishtare të Acrida( Ohrit).( Tacchella, 48) Në shekullin X- XI bullgarët e fuqizojnë më shumë peshkopatën e Beratit në raport me të tjerat, edhe pse më të vjetra.
Vasili i II, i njohur si bullgarovrasësi,( 976- 1025) duke pushtuar krahinat bullgare riorganizon strukturat politike- administrative dhe rikonstrukton pjesërisht dinjitetin e patriarkatit lokal. Faktikisht, menjëherë zhduket titulli i Patriarkanës ( bullgare) dhe i jepet dinjiteti i Kryepeshkopatës. Rikthehet zakoni i zgjedhjes në seli dhe të klerit grek. Megjithatë konservohet organizmi kishtar qëndror me 32 peshkopata në varësi të caktuar në provincat antike të Maqedonisë, Dardanisë, Epirit të Ri dhe Epirit të Vjetër, me mitropolinë e Acridës( Ohrit).
Kryepeshkopi i Acridës ( Ohrit) dhe i gjithë Bullgarisë fiton një vendndodhje të privilegjuar menjëherë pas patriarkëve dhe përpara Kryepeshkopatës autoqefale të Qipros. .. e mbi të gjitha do të ketë rëndësi evokimi i antikitetit të shquar, dinjitet i dorëzuar prej Justinianit te Justiniana e Parë e tij, për të cilën Acrida( Ohri) deklarohet si vazhduesja dha trashëgimtarja.( Tacchella, faqe 25) Duke trashëguar dinjitetin e Justiniana Prima të themeluar prej Justinianit të Madh, kryepeshkopata e Ohrit kishte të gjithë legjimitetin e veprimit ndaj trashëgimisë justiniane. Në periudhën kur Labova po e humbte shkëlqimin e vet dhe qendra e banuar Drinopolit po shpërngulej në Gjirokastër dhe në vende të tjera,
mendoj se kanë lëvizur dhe kodikët e kësaj kishe, drejt peshkopatës së Beratit( Belgrad) që u ngrit në rangun më të lartë ndër peshkopatat në territorin e sotëm shqiptar, në hierarkinë e Akridës( Ohrit). Ndaj, një numër i madh dorëshkrimesh të tipi kodik, të cilat janë ruajtur në Peshkopatën e Beratit,( të përmendura dhe nga Batiffol) si në asnjë peshkopatë tjetër. Duhet theksuar se ne shek. VI kur ka ardhur kodiku ne Shqiperi, nga germimet dhe studimet nuk del te kete patur ndonje rol te rendesishem kristian. Deri me sot nuk kemi gjurme paleokristiane ne te.
Sipas një gojëdhëne që ruhej në qytetin e Beratit, epitafi i Gllavenicës dhe relike kishtare të tjera( ketu mund te kemi dhe kodiket) jane te manastirit te Shën Mërisë së Ballshit( ku u konvertua në të krishterë car Borisi i bullgarëve), dhe kanë ardhur në Berat nga manastiri i Shën Gjergjit të Mreshtanit. ( A. Aleksudhi, Sintomos Istoriqi Perigrafitis Ieras Mitropolis Belgradhon, Kerkira, 1868, fq. 46, përkthim në IMK) Kjo gojedhane e perligj dhe me teper rrugen e levizjes se kodikeve.
Përsa i përket realizimit të kodikut më të hershëm, E. Crisci, thekson mbi origjinen e dorëshkrimit, se mund të jetë realizuar në krahinën siro- palestineze, e cila konsiderohet si më e përmendura për grafikën midis tipit të “Beratinus” si Rossanensis, Sinopensis, Codice N dhe “Genesi di Vienna”. Te gjitha keto doreshkrime te ngjashem ndoshta jane prodhuar ne te njejtin laborator te kopies.( laboratorio di copia). ( Sh. Sinani, 2001, fq. 45)
Në botimin “I Vangeli dei Popoli”( Biblioteca Apostolica Vaticana, 2000), në kapitullin “Codices antiquissimi...” paraqitet kjo rradhë e vendosjes së dorëshkrimeve, sipas vjetërsisë së tyre. I pari, është Ungjilli dhe Aktet e apostujve, në greqisht, fundi i shek. III, në papirus( Dublin Chester Beattty Library). I dyti renditet Testamenti i Vjetër dhe i Ri, në greqisht, e shek. IV( Biblioteka Apostolike e Vatikanit). I treti “Codex N”, Ungjilli i katër ungjillorëve, në greqisht, gjysma e dytë e shek VI.( Vatikan, gr. 2305). Dhe i katërti, Ungjilli sipas Mateos dhe Markut, në greqisht, shek. VI ( Codex Purpurens Beratinus f, Arkiva e Shtetit, Tiranë). Kodiku ynë i Purpurt, të mbështetur në të dhënat që trajtuam më sipër, mund të jetë fundi i shek. IV ose fillimi i shek. V, ( ose është një kopje e gjysmës së parë të shek. VI nga dorëshkrimi i Joan Krisostomos, gjë e cila nuk është më pak e mundur). Ky kodik mund të renditet i treti në listën e kodikëve më të vjetër. Po kështu dhe Kodiku i Humbur- Liturgjia e Joan Gojëartit me datën e tij 674, fiton dhe ai një vend të rëndësishëm në trashëgiminë kristiane botërore.
Nga autoret qe veçohen per studime te posaçme per kodiket tane jane: Theofan Popa, Ilo Mitke Qafezezi, Aleks Buda, Kristo Frasheri, Gazmend Shpuza, Kosta Naçi, Llambrini Mitrushi, Dhorka Dhamo, Apollon Baçe, Thimi Çollaku, Shaban Sinani, Pierre Batiffol, Anthim Aleksudhi, Ludovico Duchesne, Edoardo Crisci, Gulielmo Cavallo, Raffaele Farina, Francesco D’Aiuto, Kathleen Matsushima & Bruce Rigdon, Kole Popa. Liljana Berxholli, Kosta Naçi.
Panvarësisht se kodikët më të vjetër në trashëgiminë tonë vinë nga Kisha Bazilikale e Labovës së Kryqit, të identifikuar si Kodiku i Purpurt i Beratit( Codex Beratinus f, Beratinus- 1) dhe Kodiku i Humbur - Liturgjia e Joan Gojëartit, mund të jetë dhe një argument më shumë për ta lidhur ekzilin e Joan Krisostomos me qytetin e famshëm të Hadrianopolit në luginën e Gjirokastrës. Kodiku ynë i Purpurt ruan në arenën ndërkombëtare një vlerësim të jashtëzakonshëm, megjithatë kjo nuk na pengon t’a rinjohim kodikun e purpurt si Ex- Beratinus- 1.
* Shkrimi është përgatitur kur i ndjeri Dr. Gazmend Muka ishte drejtor i Institutit të Monumenteve të Kulturës