PËRKTHIMET E TË DËNUARVE TË DIKTATURËS
"Qeli prej letre" i Arian Lekës botohet në Berlin Tregimi i shkrimtarit, pjesë e antologjisë letrare "Glückliche Wirkungen" Jeta e një prifti- përkthyes, i burgosur në vitet e diktaturës, në antologjinë gjermane
Qelia prej letre" rrëfen jetën e një p r i f t i - p ë rkthyes ( Haxhimihali, emri i personazhit), i burgosur në vitet e diktaturës, të cilit gjatë periudhës së burgut i duhet të përkthejë në gjuhët e Europës jo letërsinë më të mirë shqiptare, edhe letërsinë e atyre që i kishte shokë qelie e që ishin burgosur për shkak të letërsisë - ai duhet të përkthente me porosi të shtetit letërsinë zyrtare të realizmit socialist, të atyre që nuk ishin në burg, por që as të lirë nuk ishin.
Është hera e tretë në pak vjet që proza e shkrimtarit Arian Leka zë vend disa prej antologjive europiane. Së pari, kjo krijimtari është botuar në "BEST EUROPEAN FICTION", 2011, ( London, Illinois). "Vëllezër në brisk" ( Brothers of the Blade) titullohet tregimi i përkthyer nga Sara Lynn Smith, përzgjedhur dhe edituar nga shkrimtari Aleksandar Hemon, me parathënie nga romancieri irlandez Colum Mçann. Më pas botimet kanë vijuar me antologjinë "Das Hemd" ( Leykam) Graz, Austri, 2014, ku Arian Leka botoi "Në kërkim të këmishës së humbur" e së fundmi sapo është botuar edhe në Gjermani nga edicioni Propylaen "Ullstein Buchverlage Berlin" antologjia letrare me titull "Glückliche Wirkungen". Ky botim i fundit u publikua falë përzgjedhjes dhe kujdesit të dy emrave të njohur për letërsinë në atë vend: të shkrimtarit, poetit e përkthyesit gjerman Michael Krüger, i cili është gjithashtu edhe President i Akademisë Bavareze të Arteve të Bukura si dhe të shkrimtares, përkthyeses e kritikes letrare gjermanokroate Alida Bremer. Titulli i antologjisë është "Glückliche Wirkungen" dhe është shkëputur nga letërkëmbimi i datës 21 qershor 1798, mes poetit dhe mendimtarit Johan Woflgand Goethe me poetin tjetër gjerman Friedrich Schiller. Pjesë e antologjisë ku është botuar edhe krijimtaria e Arian Lekës janë shkrimtarë të njohur e vlerësuar ndërkombëtarisht, si Charles Simic ( SHBA), Mircea Cartarescu ( Rumani), Jeremy Adler ( Britani e Madhe), Stefan Hertmans ( Belgjikë), Helene Dorion ( Kanada), Cécile Wajsbrot ( Francë), Peter Schneider ( Gjermani), etj. Tregimi Arian Lekës, i cili e hap këtë antologji, titullohet "Qeli prej letre". Në gjuhën gjermane ky tregim është përkthyer nga Zuzana Finger. Të dy hartuesit e antologjisë, Alida Bremer dhe Michael Krüger, jo vetëm që kanë përzgjedhur krijimtarinë e autorëve dhe janë kujdesur për botimin, por edhe kanë shkruar për secilin nga krijimet e paraqitura në këtë antologji.
TREGIMI "QELI PREJ LETRE"
Letërsinë "e lirë", të përkthyer nga Haxhimihali i burgosur, regjimi i përdorte si propagandë, duke e dërguar madje edhe në Panairet Ndërkombëtarë të Librit në Europë. Pas lirimit, menjëherë pas rënies së regjimit, Haxhimihalit, tashmë të liruar nga qelia, i vjen propozimi për të hartuar dhe përkthyer një antologji letrare, ku shkrimtarëve të dikurshëm, t'i bashkonte autorët e ndaluar, ata që nuk e kishin parë kurrë jo dritën e botimit, por as të diellit, shkrimtarë që kishin hyrë në burgje, por jo në ndonjë antologji.
Këtu fillojnë dilemat e përkthyesit- prift Haxhimihali: A ishte e drejtë të ishin bashkë, në të njëjtën antologji, ata që iu hap gjoksi nga plumbi në zemër, me të tjerët që gjokset iu shpuan nga vrimat e medaljeve të praruara? Si do të ndiheshin në të njëjtin libër, ata që u lidhën me litarë dhe ata që librat i patën me lidhje speciale dhe të qepur me pe? A duheshin të ishin bashkë në të njëjtin libër, nën të njëjtin kapak? Si mund të ishte titulli i antologjisë? A do i ngjante libri një kampi përqendrimi apo kopshtit botanik, të mbushur me lulet utopike? Këto dyshime e shoqërojnë vetminë e Haxhiamihalit, derisa e dorëzon antologjinë. Mes ndjenjës së drejtësisë hyjnore të Biblës, që kishte studiuar e që rrëfente mbi ujkun që lodron me qengjin, fëmijë që luan me gjarprin në strofullën e tij dhe luanin me demin, që ushqeheshin së bashku me kashtë të artë dhe drejtësisë në një shoqëri, së cilës komu- nizmi i kishte premtuar Mbretërinë e Qiejve, kur të zhdukeshin klasat dhe lufta mes tyre.
VLERËSIME KRITIKE
Të tria antologjitë, ku është botuar krijimtaria e Arian Lekës janë shoqëruar me recenca dhe shënime vlerësuese. Mbi "Vëllezër në brisk", Peter Byrne, nën titullin "Nonstandard Tales From The Real Europe", shprehet se "Leka na trondit me rrëfimin e tij, tek na përball me peshën e përgjegjësisë, që mund të rëndojë mbi familjen shqiptare. Veçse një barrë e atillë rëndon po aq edhe në një mori vendesh të tjera europiane. Është interesant portretizimi i ndjerë i anoreksisë nga Hilary Mantel, që vëzhgon një familje britanike në kahun "perëndimor" të Europës, ndërkohë që familja te tregimi i Arian Lekës është e njësuar dhe nënkupton "edukim prindëror", ndërsa në Shqipëri, ajo merr kuptimin e "detyrimit fisnor".
Ndërsa Brandon Wicks, shkrimtar dhe studiues letrar, duke shkruar rreth antologjisë "Best European Fiction" në "Art & Literature" nënvijëzon: "Vëllimi përfundon me një tekst të shkurtër, ngarkuar me tension të pabesueshëm, me tregimin elegant "Vëllezër në brisk" i autorit Arian Leka, ku si në një ritual, personazhi është i detyruar rruajë fytin pa qime të të vëllait në ditën që atë do ta bëjnë dhëndër - një çast i vogël domethënës, i ngarkuar me ankth dhe me dëshira sublime".
Kevin Frazier, kritik dhe shkrimtar, në tekstin botuar në "A Map of Faces", duke parashtruar për lexuesin synopsisin tregimit thekson edhe se "… Në paraqitjen shqiptare, "Vëllezër në brisk" nga Arian Leka, vëllai i madh duhet të rruajë vëllain më të ri në një akt të ndërlikuar përkushtimi dhe keqardhjeje, përshkruar me nëntinguj të dhunshëm dhe që na kujtojnë skenën e të njëjtit rit nga "Benito Cereno" e Herman Melville- it. Vëllai i vogël, një njeri guximtar dhe tërësisht njerëzor, për vite me radhë ka qenë shtylla e familjes, por që tash, kur martohet, i duhet të ndahet prej saj. "Pas gjithë kësaj" - vëllai i madh ngarkohet me dilemën - "… nëse vëllai ynë i vogël nuk do të jetë më baba për ne, cili do të jetë ati ynë i vërtetë? Po unë kush do të jem? Çdo të jemi ne të gjithë, babai, motra, nëna dhe unë vetë, kur ai të mos jetë më ky që është? Kur të mos na përkasë më ne, por njerëzve të tjerë, atyre që sot po bëhen gati të mësyjnë në jetën e tij, duke na flakur ne të gjithëve, familjarëve të tij jashtë nga parajsa jonë".
Sa i takon pjesës "Në kërkim të këmishës së humbur", Kleine Zeitung shkruan: "Kjo është një ndërthurje e historisë personale të një fëmije të lindur me këmishë, me historinë e një vendi me zonat e tij më tramautike të tij, si humbja e lirive themelore, fjala, lëvizja, prona, besimi, ateizmi, kolektivizimi ( si ironi e globalizimit primitiv) privatja etj. Sa me fat mund të quhej një fëmijë i rritur në një vend absurd si ky…"?
Në fund për tregimin "Qeli prej Letre", Alida Bremer sqaron se, "A si alfa dhe A si Albania. A është Alfa e kontinentit tonë, ndoshta atje, në rrugën e Otrantos, përpara bregdetit shqiptar të Mesdheut, ku ka pasur kaq shumë histori? A edhe si Antologjia". Ajo shton se në gjermanisht e "quajmë Antologji ( Blütenlese), në latinisht ajo quhet Florilegium, në greqisht Anthologia dhe është kjo antologji, që mbledh përgjigje për pyetjen mbi imagjinatën për një botë më të mirë. Buqeta me lule e priftit dhe përkthyesit të dikurshëm Haxhimihali nga tregimi i Arian Lekës shënon fillimin e një Ere të Re në Shqipëri - një detyrë e vështirë kjo".
Për Michael Krüger: "Shqipëria, ky është vendi i shqiptarëve, është një vend i shkundur fuqishëm nga ideologjitë totalitare të shekullit XX. "Si mundi Zoti të lejonte që ne të qeshim dhe të qajmë me të njëjtët lot?", pyet veten Haxhimihali. Lindin pyetjet mbi rolin e fesë, që edhe pas fundit të ideologjive ende nuk kanë gjetur përgjigje".