Detaje të reja nga Kisha e Shën Marisë në Labovë të Kryqit
“Dëmtimeve të përgjithshme që ka pësuar kisha në kohë nuk i ka shpëtuar dhe dekoracioni i jashtëm”
Kisha e Labovës së Kry qit ndodhet në mes të fshatit dhe me siluetën dhe ngjyrën e kuqe të saj në sfondin e një selvie shekullore, ajo mbizotëron fshatin, sidomos kur e sodisim për së largu. Sot kisha përmban shumë meremetime e shtesa të ndryshme që i janë bërë në anën veriore, jugore dhe atë perëndimore. Megjithatë, shtesat nuk kanë mundur të fshehin kompozimin planimetrikovëllimor të brendshëm e të jashtëm. Kompozimi i brendshëm shëmbëllen me ndërtimet me mjedisin qendror me kupolë mbi pilastra dhe arkada, të njohura nga arkitektura bizantine, duke filluar nga shek. VII me Shën Sofinë e Selanikut dhe duke vazhduar deri në shek. XII- XIII me kishat e Kostandinopojës apo Artës.
Nga ana tjetër trajtimi i pamjeve të jashtme i përgjigjet kompozimit vëllimor të kishave në formë kryqi me kupolë, ku kemi një shkallëzim piramidal me mbizotërimin e kupolës mbi tambur të lartë në qendër, që ngrihet mbi çatitë e katër krahëve të kryqit dhe të katër ambienteve këndore. Veçori tjetër e monumentit është dekoracioni shumë i pasur qeramo- plastik, me të cilin janë veshur fasadat tij. Vlera të tjera që i shtohen monumentit janë veprat e arteve të zbatuara në dru, si ikonostasi, i daltuar në vitin 1805, froni peshkopal e amvoni, si dhe piktura murale, që sot është e fshehur nën suva.
Vlerat e veçanta të këtij monumenti nuk mund të mbetnin jashtë vëmendjes të studiuesve të shumtë të huaj dhe vendas. Ato nuk mund të mbeteshin dhe jashtë interesit të studiuesve dhe vizitorëve të shumtë për të t’i shijuar këto vlera. Prandaj vendimi për rehabilitimin e kishës së Fjetjes së Shën Marisë së Labovës së Kryqit ishte në kohën e duhur për ta kthyer këtë monument në një destinacion të rëndësishëm vizitash dhe të turizmit shkencor.
Për vetë rëndësinë dhe problemet që paraqiste ky monument ishte krijuar një ndërgjegjësim për përgjegjësinë dhe vështirësinë e një ndërmarrjeje të tillë. Gjendja ekzistuese me meremetimet, rindërtimet, përforcimet dhe shtesat e harëpasherëshme sugjeronte për një përballje me probleme serioze të karakterit statik me morfologjik. Kështu p. sh. inklinimi i tamburit të kupolës, rindërtimi i gjithë faqes lindore në vitin 1776, ndërtimi i elementeve përforcuese të brendshme etj., dëshmonin qartazi se kisha kishte pësuar një dëmtim serioz që kërkonte një rikonstruksion, gjatë të cilit ishin prekur dhe elementet arkitektonike e dekorative.
Përballimi i këtyre problemeve nuk mund të realizoheshin pa një bashkëpunim të ngushtë ndërmjet grupit projektues dhe specialistëve të fushave të ndryshme: me studiues kompetentë në fushën e arkitekturës bizantine dhe të restaurimit, me konstruktorë me eksperiencë për zgjidhjen e problemeve statike, gjeologë për kryerjen e sondazheve, analizave dhe studime gjeoteknike, gjeofizike dhe gjeosismike, me restauratorë të pikturës murale për zbulimin e pikturës murale të fshehur nën suva dhe për të koordinuar me ndërhyrjet statike për të mos e dëmtuar atë dhe, së fundi, me grupin e zbatimit, i cili duhet të mbante lidhje të vazhdueshme me specialistët e mësipërm, në mënyrë që mbas çdo hapjeje të objektit dhe zbulimit të gjendjes konkrete, të mund të vendosej për ndërhyrje sa më efikase. Dhe kjo për faktin e mirënjohur të procesit të restaurimit se projekti i restaurimit nuk mund të jetë i plotë në momentin kur monumenti është ende i pazbuluar, por plotësohet ose modifikohet gradualisht me avancimin e punimeve dhe zbulimin e problemeve që kërkojnë zgjidhje.
Respektimi i kësaj metodike deri tani na ka dhënë rezultate impresionante. Kështu p. sh., nga përvoja e restaurimit të kishave bizantine ka rezultuar se në gjashtë monumente të kësaj gjinie, nën mbulesën aktuale, qoftë me rrasa guri, qoftë me tjegulla të reja, u zbuluan tjegullat origjinale të mbulesës. Në analogji me këto monumenteve dhe duke u nisur nga fakti se dekoracioni qeramo- plastik mbizotëron në përpunimin arkitektonik të monumentit, presupozohej se dhe ky monument do të ketë qenë mbuluar me tjegulla. Dhe me të vërtetë zbulimi i kujdesshëm i mbulesës me rrasa guri nxori në dukje tjegullat origjinale të vendo- sura me llaç mbi strukturën e kupolës.
Zbulimi i mëtejshëm i mbulesës së kishës na dha të dhëna të tjera me shumë interes si për skemën konstruktive të monumentit, ashtu edhe për gjendjen statike të saj.
Përsa i përket skemës konstruktive veçanti e këtij monumenti është ndërtimi i bërthamës qendrore. I gjithë konstruksioni i kësaj bërthame formohej nga katër pilastrat qendrore, ku mbështeteshin katër harqe të fuqishme mbajtëse, mbi të cilat ngrihej tamburi i lartë i kurorëzuar nga kupola. I gjithi ky konstruksion ishte krejtësisht i pavarur nga pjesët e tjera të kishës, të cilat thjesht i bashkëngjiten bërthamës qendrore. Pikërisht kjo pavarësi statike i ka dhënë bërthamës qendrore një kompaktësi dhe soliditet të tillë, që ka mundur të përballojë ndonjë cedim eventual të çiftit jugor të mbështetjeve të brendshme, që mund të ketë shkaktuar inklinimin tërësor të saj, por pa pësuar ndonjë dëmtim serioz të saj.
Përkundrazi, nga shkaqet e shumta që kanë shkaktuar dëmtime serioze të kishës, si shembja dhe rindërtimi i pjesës lindore, si dhe në pjesët e tjera të saj, janë dëmtuar qemeret e krahëve të kryqit. Në to u zbuluan çarje të shumta, deformacione dhe shkëputje të tilla që i kishin shpënë ato në një gjendje katastrofike, sa që ishte e habitshme se si mund të mos shembeshin nga ngarkesa e mbulesës me plloça guri. Kërkimet e mëtejshme zbuluan se gjatë punimeve përforcuese të realizuara në kishë për të shmangur rrëzimin e saj, harqet origjinale me tulla të krahëve të kryqit janë dubluar me harqe përforcuese prej guri, të cilat kanë zëvendësuar aftësinë mbajtëse të qemereve origjinale, tashmë të dala jashtë funksionit.
Dëmtimeve të përgjithshme që ka pësuar kisha në kohë nuk i ka shpëtuar dhe dekoracioni i jashtëm, i cili ka arritur deri në ditët tona me shumë mungesa, ose me meremetime dhe plotësime të bëra shpeshherë pa kujdesin e duhur ose mungesës së materialeve, të cilat ia kanë ulur vlerat dekorative monumentit. Rigjenerimi i dekoracionit aty ku të dhënat dhe gjurmët e ruajtura e mundësojnë këtë proces, pastrimi i dekoracionit ekzistues dhe në disa raste lënia në gjendjen e gjetur, ndonëse me një trajtimin dekorativ të tjetërsuar të monumentit, ka qenë një nga synimet e procesit të restaurimit, për t’i rikthyer atij, aq sa të jetë e mundur, shkëlqimin e dikurshëm.
Tashmë, kur punimet e deritanishme kanë dhënë disa rezultate, si:
· Qartësimi i skemës konstruktive të monumentit, që mundësoi gjetjen e pjesëve të brishta statike, zbulimin e shkaqeve të dëmtimeve dhe, në bazë të tyre, u përcaktuan ndërhyrjet konsoliduese.
· Rikthimi i aftësinë mbajtëse të dëshiruar të monumentit me anë të ndërhyrjeve për shëndoshjen e konstruksionit.
· Kryerja e studimet gjeoteknike e sismologjike, të cilat kanë nxjerrë të dhëna të rëndësishme mbi kushtet gjeologo- inxhinierike të terrenit ku është ndërtuar kisha, mbi shtresat gjeologjike dhe vetitë tekniko- mekanike të tyre.
· Tashmë pra, në bazë të të dhënave të reja gjeoteknike dhe gjendjes së ndryshuar statike do të mund të hartohet një rimodelim statik për të përcaktuar ato pika ende të dobëta, ku mund të ndërmerren ndërhyrje të tjera konsolidimi.