Fotoja “e vërtetë” e Pavarësisë është bërë kur festohej njëvjetori i saj
Përveç pushtetit krahinor të kapedanëve apo bajrak tarëve, në atë kohë sh qiptarët administroheshin nga Qeveria e Vlorës, me udhëheqës Ismail Qemalin, e cila njihej nga superfuqitë e kohës dhe ajo e Durrësit e drejtuar nga Esat Pashë Toptani, produkt i egoizmit të tij të shfrenuar. Shkurt, mund të thuhet se, vendi ishte si një arë e madhe e ndarë në shumë parcela e me pronarë të ndryshëm. Duke kujtuar edhe intrigat e shteteve të ndyshme me interesa të kundërta me njera- tjetrën, thuajse gjithmonë në dëm të Shqipërisë, kuptohet mirë gjendja politikoekonomike e Shtetit të ri, por edhe ajo shpirtërore e Themeluesit të tij në kremtimet festive të aqpritura nga shqiptarët. Ndoshta si një mallkim jashtëtokësor a qiellor për shqiptarët, fill pas Vitit të Lirisë, 1912, i cili iu dha atyre Pavarësinë, ja behu Viti i Mbrapshtë, 1913, që iu hoqi gjysmën e trojeve të banuara nga ata, duke i lënë jashtë shtetit amë.
Petro Dhimitri
Është lindur në Korçë në vitin 1869 ( Kotherja Niko- Enciklopedi e fotografëve korçarë- Korçë, 2010, f. 27). Petro Dhimitri njihet edhe me dy mbiemra të tjerë, “Shqiptari”, në sajë të veprimtarisë së dalluar atdhetare dhe “Fotografi” nga profesioni. Mjeshtërinë e fotografimit ai e mësoi në Stamboll, por nisi ta ushtrojë atë në vendlindje së pari si fotograf shëtitës ( Gerad Girad— Notes on Early Photography in Albania, july 1982, f. 250). Ai, ka lënë mjaft fotografi dokumentare dhe historike, duke përfshirë mes tyre disa të çetave patriotike, të kapedanëve e atdhetarëve të shquar, ai ishte edhe vet pjesëtar i çetës së Çerçiz Topullit dhe Mihal Gramenos ( Naçe Piro- Krijues e pasurues të traditës fotografike— Revista “Skena dhe Ekrani”, Nr. 1,1988). Si arshivues të historisë, Petro Dhimitrin e veçon edhe fotografia masive e mijra atdhetarëve të mbledhur më 14 shkurt 1910 në Kodrat e Shëndëllisë ( Korçë), në “Mitingun e Shkronjave Shqip”, që në të vërtetë ishte një manifestim i fuqishëm i shqiptarëve për liri kombëtare. Si aktor teatri, ai luajti edhe në dramën “Besa” të Sami Frashërit, që u shfaq në Korçë në vitin 1908, prej atij ka mbërritur edhe fotoja e trupës teatrore pas shfaqjes ( Naçe Piro- artikull i cituar), ndër të parat në qytetin e Korçës. Nga fundi i nëntorit të vitit 1913, ai shkoi në Vlorë për të marrë pjesë në kremtimet e Përvjetorit të Parë të Pavarësisë, dhe natyrisht për t’i përjetësuar ato me aparatin e tij fotografik, duke kryer kështu një shërbim të çmueshëm për historinë e vendit. Ndër shkrepjet e bëra në Vlorë kanë mbërritur disa foto, mes tyre, si më e vlertë mbahet kjo që po përimtohet. Sipas studiuesit francez të fotografisë, Gerard Girard, në fakt duket që Petro Dhimitri ishte në qëndër të fotografisë atdhetare para dhe pas vitit 1912 ( Gerard Gi-
rard- artikull i sipërcituar, f. 250)
Fotografi Petro Dhimitri është ndarë nga jeta në Korçë, në vitin 1949, pa lënë trashgimtarë të drejtëpërdrejtë në atdhe. Ai, mbetet një nga përfaqësuesit më shquar të asaj shejze që njihet me emrin “Fotografët e Rilindjes”, e njëkohësisht nga më të dalluarit në gjininë dokumentare të Fotografisë Shqiptare.
Rrugë me gropa para fotografisë
Nuk dihen ende saktësisht vendi ( gazetë, revistë, libër) dhe koha kur i është shfaqur sëpari publikut fotografia “28 Nëntor 1913” ( ky mbetet titulli më goditur i saj). Gjithsesi, kjo foto ka parë dritë në shtyp dhe botime të ndryshme në vend, qysh para vitit 1991. Veçse, pas vitit 1945, jo si originali, por e riprekur dhe viktimë e praktikës së njohur të diktaturave që siç e përshkruan studiuesi Astrit Lulushi, “Fytyrat e personave historikë, por të padëshirueshëm për regjimin ( komunist- shën. im) u
hoqën nga fotografitë autentike” ( Lulushi Astrit- Pak Ndryshe— Tirana- Times, Tiranë, 2010, f. 149). Kështu, nga fotoja origjinale u fshinë të gjithë njerëzit që ishin në ballkon, shumica antarë të kabinetit të Qeverisë dhe nënshkrues të Aktit të Pavarësisë ( madje edhe ata që ishin në dy dritaret anash) dhe u la vetëm Ismail Qemali. Megjithatë, retushuesi, një njeri i aftë dhe i nderuar, Pertef Sinani, kish harruar t’u hiqte dy- tre të padëshiruarve duartë e vendosura te parmaku i ballkonit, kësisoj fotoja u botua gjatë disi e përçudnuar . Në një bisedë para 10- 12 vitesh, me autorin e këtyre rradhëve, retushuesi i ndjerë e pranonte me humor të ëmbël harresën e tij, por ngaqë urdhëruesit nuk e kishin pikasur gabimin, ai nuk pati asnjë pasojë nga kjo pakujdesi. Po ashtu, fotoja e riprekur në shtypin e kohës, psh. revista “YLLI”, shoqërohej me titullin, “Ismail Qemali shpall pavarësinë më 28 Nëntor 1912” ( Populli ynë e ka çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë- Revista “Ylli”, Nr. 11, 1969, f. 10).
Pas vitit 1991 fotografia nisi të paraqitej e plotë si imazh, por me plasaritjen e titullit të rremë. Pavarësia u shpall në Sarajet e Vlorajve ( te selamllëku), në shtëpinë e Xhemil Bej Vlorës ( kushuri me Ismail Qemalin). Aty, u krijua edhe Qeveria e Parë e Shtetit të ri shqiptar, ku qëndroi deri nga marsi i 1913. Pas kësaj, Administrata e Qeverisë u vendos buzë detit, në Skelë, në një banesë dykatshe, ndërtesa e ish- karantinës së doganës. Kjo diçiturë e gabuar vazhdoi deri në vitin 2007, kur u korrigjua ( nga autori i këtyre rreshtave) dhe saktësua data e fotos, e cila u afrua një vit. Kështu, fotoja pasqyron festimet në Vlorë, para godinës së Qeverisë së Ismail Qemalit, të Përvjetorit të parë të Shpalljes së Pavarësisë, më 28 Nëntor 1913. Gjithsesi, rrallë herë në publikime, fotografia shoqërohet me emrin e autorit, mangësi e pafalshme, por fatkeqësisht, e zakonshme në shtypin dhe botimet shqiptare.
Dita e 28 Nëntorit 1913
Ajo ditë ka qënë një e premte e kthjellët e me shumë diell, sikur vet natyra kish dashur që festimi i Ditëlindjes së Parë të Shtetit të bëhej sa më mirë. Shqiptarët e prisnin me padurim këtë ditë, duke shpresuar se do ta festonin edhe shumë e shumë vite të tjera, e ndoshta kanë uruar edhe për festimin e 10, 20, 50 e madje edhe 100 vjetorit.
Sipas studiuesit Ilir Ikonomi, me rastin e 28 Nëntorit ( 1913shën. im), Ismail Beu ( Qemalishën. im) dha një pritje në selinë e