Pyetjet e një doktoranteje nga Kosova…

2. Cilat janë pasojat kulturore të sistemit totalitar komunist në shoqërinë shqiptare në përgjithësi dhe në kulturën politike shqiptare në veçanti?

3. A ka ‘ prirje’ shoqëria shqiptare të ‘ fuqizojë’ liderë autoritarë? Dhe a vazhdon edhe gjatë tranzicionit kjo?

4. Kultura totalitare e manifestuar në kulturën politike post- komunise, a e ka gjenezën vetëm në sistemin totalitar komunist, që dominoi Shqipërinë për 45 vite apo kjo gjenezë shkon përtej saj ( në vetë strukturën e organizimit të shoqërisë, fisit, familjes)?

5. Bazuar në këndvështrimin tuaj sociologjik dhe antropologjik, a mund të përmendni disa nga tiparet e autoritarizmit shqiptar në tranzicion? Përgjigjet... 1.1 Autaritarizmi në aspektin e arkeologjisë antropologjike lidhet me faktin historik se populli ynë historikisht ka jetuar ose nën regjime autoritare, ose nën peshën e vakumit shtetëror, rolin e të cilit e ka kryer e drejta zakonore. Gjithashtu, si edhe janë në një mendje shumica e studiuesve të shqiptarëve, duhet të pohojmë se faktologjia historike pohon në një vijimësi të gjatë se përpos vlerave shumë fisnike njerëzore, shqiptarët janë karakterizuar nga dy tipare jo pozitive, nga mosrespektimi i rregullit dhe paaftësia për vetëqeverisje. Nëse marrim si materie kohore 600 vitet e fundit dhe studiojmë shtresat, duhet të pranojmë se 500 vite janë të pushtimit turko- osman... sistemi ishte totalitar teokratik dhe ushtarak. Vendi ynë ishte pjesë e perandorisë osmane, por pjesë periferike dhe e prapambetur e kësaj perandorie. Mjafton të përmendim një shifër... Në 28 nëntor 1912, kur u shpall pavarësia, vendi ynë kishte vetëm 160 km rrugë me kalldrëm, pra kuptohet lehtë se në këto rrethana mungonte tërësisht jeta urbane, kusht i cili jep mundësi për ndërtimin e komuniteteve të qëndrueshme, shkëmbimeve në të gjitha fushat dhe mundësinë për qeverisje vendore si sistem përfaqësimi komunitar.

2.2 Pasojat kulturore të sistemit komunist në Shqipëri është pyetja juaj. Do të desha ta rindërtoja atë jo thjesht si mbetje kulturore, por se sa e pranishme është kjo kulturë komuniste aktualisht. Mendoj se është goxha e pranishme. Në aspektin antropologjik është kudo, sepse pas 25 vitesh mund të themi se kemi brezin e parë antropologjik të tranzicionit ( nuk mund të themi brezin e demokracisë)... pjesa tjetër e popullsisë vjen nga e shkuara sipas formulës ( 3x25)+( 2x25)... ( v. o tre breza jetojnë bashkë dhe komunikojnë, ndryshimi fillon në brezin e katërt, por asgjë nuk humbet, nuk zhduket por regjistrohet si nënshtresë kulturore dhe mendësore. Le të shohim disa nga tiparet kulturore si mentalitet dhe si sjellje e trashëguar nga periudha e komunizmit.

• Vijon kultura e mbyllur, okulte dhe e organizimit në turmë dhe me prijës.

• Pak ose aspak ka zënë vend kultura e mendimit të lirë të hapur dhe alternativ.

• Njerëzit kanë ende droje nga hapja dhe nuk ndërtojnë dhe menaxhojnë dot lirinë si filozofi, etikë dhe qasje individuale e globale.

• Ka mbetur e fortë kultura e prijësit, udhëheqësit legjendar, transformuesit të madh, atij që kupton fatet e kombit dhe inicion e udhëheq ndryshimin e madh. Nuk gjejnë pengesa që edhe të krahasohen me Skënderbeun, por si të tillë modernë.

• Është ende e gjallë kultura e urrejtjes politike dhe klasore, por në sensin e kundërt, aq sa edhe pluralizmi politik është i tillë që solli në skenën politike ringjalljen e partive politike të fillim- Luftës së Dytë Botërore. Prej vitesh vijon ndeshja mes tyre duke përdorur edhe etiketimet politike dhe partiake, komunist, ballist, zogist... etj.

• Ruhet nga e shkuara dhe jo vetëm nga ajo komuniste, mendimi kolektivist dhe gjykimi denigrues i progresives, që trondit realitetin dhe që shtyn drejt ndryshimeve të thella.

• Ka recivida të spiunimit pas krahëve duke ndërtuar informacione të rrema dhe shpifje dhe baltosje të njëri- tjetrit.

• Si aspekt pozitiv do të nënvizoja se kultura dhe edukata e rregullit dhe e zbatimit të ligjit, respektimit të shtetit dhe institucioneve është më e konsoliduar tek ata që kanë punuar në periudhën e komunizmit. Ky nuk është fenomen shqiptar. Teorikisht është e argumentuar se sistemet totalitare, pavarësisht nga pasojat ekstreme që sjellin, formojnë një sjellje që nga frika shndërrohet në vetëdije. Si edhe shkruante Michel Foucault: “Frika është përgjigjja politike në të gjitha kohërat”.

3.3. Shqetësimi është më se i drejtë. Fakti që drejtuesit e lartë të partive politike nuk e lëshojnë postin, madje kanë ndryshuar rregullat statutore që të mbeten në pushtet. Fakti që krerët e partive politike konkurrojnë brenda partive të tyre pa konkurrentë realë, ose me kundërshtarë lolo të përpunuar, madje ka edhe raste që kur ka kandidatë realë, ata nëmen e sigmatizohen si armiq të partisë deri në largimin e tyre, fakti që çdo i pakënaqur në një parti politike ikën prej saj dhe ndërton partinë e tij, e gjitha kjo panoramë, tregon se jeta demokratike e partive është e dobët dhe me tipare të pushteteve personale, që shpien tek sjelljet autoritariste dhe autokratike. Pranimi edhe nga shoqëria të personave të tillë, sidomos nga ajo pjesë e shoqërisë që është e rreshtuar në partitë politike dhe mbësh- tetësit e tyre, flet qartazi se kjo sjellje ende nuk refuzohet. Ajo është e pranishme dhe për më tepër për atë votohet.

4.4. Është mëse e saktë që sjellja autoritariste është më e hershme se ajo që u instalua në shoqërinë dhe shtetin komunist. Ai sistem ideologjik vetëm se e veshi me frymën e patriotizmit dhe e udhëhoqi me principet e ideologjisë komuniste, bazuar te parimet e luftës së klasave, revolucionit botëror dhe me diktaturën e proletariatit. Edhe para komunizmit, kjo sjellje mbizotëronte. Shqipërisë dhe shoqërisë shqiptare iu mungojnë një sistem, ai borgjez dhe demokratiko- borgjez. Mungon pra si iluminimi i plotë dhe sistemet institucionale dhe sociale, që ndërtoi borgjezia dhe kapitalizmi. Iluminimi i Rilindjes sonë Kombëtare ushqeu vetëdijen për shtetin komb në kushtet e rrezikut të asgjësimit e zhdukjes, por nuk u shndërrua në një platformë të zhvillimit ekonomik dhe shoqëror të vendit. Ide të tilla programore i gjejmë në vendin tonë në vitet ‘ 30- të shekulli të kaluar, me atë që njihet si lëvizja e “neoshqiptarizmës” e që lidhet me emra të tillë si Branko Merxhani, Meh’di Frashëri, Tajar Zavalani, Vangjel Koça, Kris Maloki etj., etj. Rituali antropologjik mbeti dhe u transmetua brez pas brezi si botëkuptim spontan, si filozofi e sjelljes dhe si mendësi e përditshme. Pyetja që shtrohet është. A doli shoqëria shqiptare nga skema e antropologjisë feudale e strukturës “turma dhe prijësi”? Fatkeqësisht nuk mundi. Turma u quajt gjatë komunizmit “masat punonjës, populli ynë heroik, fshatarësia kooperativiste, gruaja e ditëve tona, rinia heroike, inteligjenca popullore” etj., etj., ndërsa prijësi u quajt “udhëheqësi legjendar i luftës, udhëheqësi i pagabueshëm, marksist- leninisti i madh, etj., etj.”. Mungon pra institucioni bazë antropo- institucional, individi, që ka tri tipare: a) Mendon me kokën e tij. b) Shpreh atë që mendon lirshëm.

c) Nuk ka frikë ta mbrojë atë që mendon.

5.5 - Tipari më dallues i autoritarizmit në tranzicion është “personalizimi i institucioneve dhe autoritarizmi personal”. Sa vjen në një post, X apo Y ministër, e para gjë që bën është ndryshimi ligjit funksional të dikasterit që ai drejton, vetëm e vetëm që të kontrollojë me kornizë ligjore gjithçka brenda institucionit të tij, emërimet, shkarkimet, fondet, prokurimet, lëvizjet paralele, largimet nga puna, etj. Në këtë mënyrë, institucioni merr fytyrën e tij, ndërsa filozofia e drejtimit është autoriteti tij personal. Institucioni mbyllet, fryma e bashkëpunimit është vetëm trysnia e urdhrit, njerëzit tremben dhe lëshojnë nga dinjite-

vijon në faqen 22