Mbi drejtpeshimin
Kombi shqiptar ne ketë fund shekulli vazhdon të përjetoje oren e lige të tij. Ai është i goditir rende ne trupin e vet, ngaqe është i ndare e i shpërndare ne tre shtete. Por ai ka marre goditje psiqike po aq të renda, ne mos me tëpër: ai është i thyer moralisht
Ringritja morale e popullit shqiptar është aksioni me i ngutshem ne ketë kohe të rende. Ai është çelesi, pa të cilin nuk mund të ndermerret asnjë veprim tjetër shpetues. Ne qoftë se populli shqiptar do të vazhdoje ta përçmoje e ta përbaltë vetvetën, ne qoftë se ai ne menyre iracionale do të syn- normale si të tjerët ? A kemi mekate për të lare, a kemi borxhe për të paguar ? A jemi vërtetë fatkeqij, apo ashtu na duket, apo ashtu na pëlqen të shfaqemi përpara vetës dhe botës ? Të gjitha keto pyetje mund të formulohen ne një motërzim edhe me të thjeshtë; ne shqiptaret, pas dy mije vjetësh ekzistence, tani ne prag të mijëvjeçarit të tretë a i kemi ende aftësitë trupore e shpirtërore për të vazhduar të jetojmë si komb, apo koha jone ka kaluar ?
Pa rene ne kurrfare optimizmi të kotë, mund të thuhet pa droje se, pikërisht sot, shqiptaret, pavarësisht nga lengata qe u ka rene e përpiqet t’i veje poshtë, kane rojme shpesh ketë, harrojme qe ky vend, sharjet ndaj të cilit i kemi ne maje të gjuhes, ky vend pra, i vendosur midis Venedikut, Romes e Athines ka një skajim gjeografik të mrekullueshem, se ai ka një klime të admirueshme, se ka pasuri natyrore të shumta, se ka ndoshta plazhet me të bukura të kontinentit. Ne harrojme ç’do të thotë ankthi shekullor i vendeve qe nuk kane dalje ne det, pas përmendur vendet e izoluara ne thellesi të kontinentëve, pa përmendur trojet e gjera të kesaj botë të mbushura me shkurre, shkretëtire e trishtim, e mbulojne tri të katërtat e rruzullit tokesor. Ne i harrojme keto dhe, meqenese tmerri, si diçka e rrezikshme, thua se ne ketë botë vetëm 8 ose 9 milion shqiptaret qe jetojnë bashke behen të rrezikshem për botën ! E nderkaq, askush nuk thotë, sipas kësaj logjike, se 90 milion gjermanet e bashkuar janë të rrezikshem, e aq me pak askush nuk thotë se 250 milione ruset, bashke me bombat e tyre berthamore janë kercenim për të tjeret.
Ne qoftë se s’duhet të vuajme as nga kompleksi i “vendit të mallkuar”, as nga ai i vogelsise numerike, shqiptaret aq me pak kane njohur kompleksin e races. Jo vetëm qe ne botën e sotme të çliruar nga paragjykimet racistë ata paraqitën një popull i shendetshem, si gjithe të tjeret, por edhe ne kushtet e dallimeve e doktrinave racistë, duke qene nder të rrallet popuj të Europes qe nuk u preken, përkundrazi u lajkatuan prej ketyre doktrinave, shqiptaret, vetvetiu mbetën jashtë ketij trazimi. Merita e tyre është se nderkaq ata nuk u dehen nga lajkat racistë dhe përveç theksimit ndoshta të kapardisjes, teoria e racave s’pati pasoje ne Shqipëri.
Ne sferen shpirtërore, ne zotërimin apo krijimin e vlerave shqiptaret s’kane patur kurre arsye t’i kene lakmi apo smire të tjereve, aq mepak kane arsye sot për një gje të tille.
Shqiptaret janë krijuesit e bartësit e një prej gjuheve themelore të njërezimit, një gjuhe qe ka vendin e saj të paluajtshem midis dhjetë - dymbedhjetë gjuheve kryesore të botës. Një nga vendet e para të krishtëra të Europes, Shqipëria