Pyetjet e një doktoranteje nga Kosova…

janë të pushtimit turko- osman... sistemi ishte totalitar teokratik dhe ushtarak. Vendi ynë ishte pjesë e perandorisë osmane, por pjesë periferike dhe e prapambetur e kësaj perandorie. Mjafton të përmendim një shifër... Në 28 nëntor 1912, kur u shpall pavarësia, vendi ynë kishte vetëm 160 km rrugë me kalldrëm, pra kuptohet lehtë se në këto rrethana mungonte tërësisht jeta urbane, kusht i cili jep mundësi për ndërtimin e komuniteteve të qëndrueshme, shkëmbimeve në të gjitha fushat dhe mundësinë për qeverisje vendore si sistem përfaqësimi komunitar.

2.2 Pasojat kulturore të sistemit komunist në Shqipëri është pyetja juaj. Do të desha ta rindërtoja atë jo thjesht si mbetje kulturore, por se sa e pranishme është kjo kulturë komuniste aktualisht. Mendoj se është goxha e pranishme. Në aspektin antropologjik është kudo, sepse pas 25 vitesh mund të themi se kemi brezin e parë antropologjik të tranzicionit ( nuk mund të themi brezin e demokracisë)... pjesa tjetër e popullsisë vjen nga e shkuara sipas formulës ( 3x25)+( 2x25)...( v. o tre breza jetojnë bashkë dhe komunikojnë, ndryshimi fillon në brezin e katërt, por asgjë nuk humbet, nuk zhduket por regjistrohet si nënshtresë kulturore dhe mendësore. Le të shohim disa nga tiparet kulturore si mentalitet dhe si sjellje e trashëguar nga periudha e komunizmit.

- Vijon kultura e mbyllur, okulte dhe e organizimit në turmë dhe me prijës.

- Pak ose aspak ka zënë vend kultura e mendimit të lirë të hapur dhe alternativ.

- Njerëzit kanë ende drojë nga hapja dhe nuk ndërtojnë dhe menaxhojnë dot lirinë si filozofi, etikë dhe qasje individuale e globale.

- Ka mbetur e fortë kultura e prijësit, udhëheqësit legjendar, transformuesit të madh, atij që kupton fatet e kombit dhe inicion e udhëheq ndryshimin e madh. Nuk gjejnë pengesa, që edhe të krahasohen me Skënderbeun, por si të tillë modernë.

- Është ende e gjallë kultura e urrejtjes politike dhe klasore, por në sensin e kundërt, aq sa edhe pluralizmi politik është i tillë, që solli në skenën politike ringjalljen e partive politike të fillim- Luftës së Dytë Botërore. Prej vitesh vijon ndeshja mes tyre, duke përdorur edhe etiketimet politike dhe partiake, komunist, ballist, zogist... etj.

- Ruhet nga e shkuara dhe jo vetëm nga ajo komuniste, mendimi kolektivist dhe gjykimi denigrues i progresives, që trondit realitetin dhe që shtyn drejt ndryshimeve të thella.

- Ka recivida të spiunimit pas krahëve duke ndërtuar informacione të rreme dhe shpifje, dhe baltosje të njëri- tjetrit.

- Si aspekt pozitiv do të nënvizoja se kultura dhe edukata e rregullit dhe e zbatimit të ligjit, respektimit të shtetit dhe institucioneve është më e konsoliduar tek ata që kanë punuar në periudhën e komunizmit. Ky nuk është fenomen shqiptar. Teorikisht është e argumentuar se sistemet totalitare pavarësisht nga pasojat ekstreme që sjellin, formojnë një sjellje që nga frika shndërrohet në vetëdije. Si edhe shkruante Michel Foucault: "Frika është përgjigjja politike në të gjitha kohërat".

3.3. Shqetësimi është mëse i drejtë. Fakti që drejtuesit e lartë të partive politike nuk e lëshojnë postin, madje kanë ndryshuar rregullat statuore që të mbeten në pushtet. Fakti që krerët e partive politike konkurrojnë brenda partive të tyre pa konkurrentë realë ose me kundërshtarë lolo të përpunuar, madje ka edhe raste që kur ka kandidatë realë, ata nëmen e stigmatizohen si armiq të partisë deri në largimin e tyre, fakti që çdo i pakënaqur në një parti politike ikën prej saj dhe ndërton partinë e tij. E gjitha kjo panoramë tregon se jeta demokratike e partive është e dobët dhe me tipare të pushteteve personale, që shpien tek sjelljet autoritariste dhe autokratike. Pranimi edhe nga shoqëria të personave të tillë, sidomos nga ajo pjesë e shoqërisë që është e rreshtuar në partitë politike dhe mbështetësit e tyre, flet qartazi se kjo sjellje ende nuk refuzohet. Ajo është e pranishme dhe për më tepër për atë votohet.

4.4. Është mëse e saktë që sjellja autoritariste është më e hershme se ajo që u instalua në shoqërinë dhe shtetin komunist. Ai sistem ideologjik vetëm se e veshi me frymën e patriotizmit dhe e udhëhoqi me principet e ideologjisë komuniste, bazuar te parimet e luftës së klasave, revolucionit botëror dhe me diktaturën e proletariatit. Edhe para komunizmit, kjo sjellje mbizotëronte. Shqipërisë dhe shoqërisë shqiptare u mungojnë një sistem, ai borgjez dhe demokratiko- borgjez. Mungon pra si iluminimi i plotë dhe sistemet institucionale dhe sociale që ndërtoi borgjezia dhe kapitalizmi. Iluminimi i Rilindjes sonë Kombëtare ushqeu vetëdijen për shtetin- komb në kushtet e rrezikut të asgjësimit e zhdukjes, por nuk u shndërrua në një platformë të zhvillimit ekonomik dhe shoqëror të vendit. Ide të tilla programore i gjejmë në vendin tonë në vitet ' 30- të të shekullit të kaluar, me atë që njihet si lëvizja e "neoshqiptarizmës" e që lidhet me emra të tillë si Branko Merxhani, Meh'di Frashëri, Tajar Zavalani, Vangjel Koça, Kris Maloki etj., etj. Rituali antropologjik mbeti dhe u transmetua brez pas brezi si botëkuptim spontan, si filozofi e sjelljes dhe si mendësi e përditshme. Pyetja që shtrohet është. A doli shoqëria shqiptare nga skema e antropologjisë feudale e strukturës "turma dhe prijësi"? Fatkeqësisht nuk mundi. Turma u quajt gjatë komunizmit "masat punonjës, populli ynë heroik, fshatarësia kooperativiste, gruaja e ditëve tona, rinia heroike, inteligjenca popullore" etj., etj., ndërsa prijësi u quajt "udhëheqësi legjendar i luftës, udhëheqësi i pagabueshëm, marksist- leninisti i madh" etj., etj.. Mungon pra institucioni bazë antropo- institucional ... individi, që ka tri tipare: a) Mendon me kokën e tij. b) Shpreh atë që mendon lirshëm. c) Nuk ka frikë ta mbrojë atë që mendon.

5.5 - Tipari më dallues i autoritarizmit në tranzicion është "personalizimi i institucioneve dhe autoritarizmi personal"... Sa vjen në një post, x apo y ministër, e para gjë që bën është ndryshimi ligjit funksional të dikasterit që ai drejton, vetëm e vetëm që të kontrollojë me kornizë ligjore gjithçka brenda institucionit të tij, emërimet, shkarkimet, fondet, prokurimet, lëvizjet paralele, largimet nga puna, etj. Në këtë mënyrë, institucioni merr fytyrën e tij, ndërsa filozofia e drejtimit është autoriteti tij personal. Institucioni mbyllet, fryma e bashkëpunimit është vetëm trysnia e urdhrit, njerëzit tremben dhe lëshojnë nga dinjiteti dhe profesionalizmi, thjesht se duan të mos humbin vendin e punës.

- Tipar tjetër dallues i autoritarizmit është marrja e kompetencave në sa më pak duar dhe instalimi urdhrit vertikal, që e sjell drejtimin në tipik të ekstremeve ideologjike të majta dhe të djathta.

- Krijimi i një klime mbytëse në shoqëri dhe në institucione, ku nuk ka liri shprehje, nuk ka mendim ndryshe, nuk ka alternativa, alternanca dhe kreativitet.

- Kapja e pushteteve të tjera prej ekzekutivit, në mënyrë të veçantë drejtësinë dhe pushtetin e medias dhe asfiksimi i parimit të "Checks and Balances". Sistemi i kontrolleve dhe balancave është një aspekt shumë i rëndësishëm i Kushtetutës dhe kushtetutshmërisë. Me kontrolle dhe balancime, secila prej tri degëve të qeverisjes mund të kufizojë kompetencat e të tjerëve. Në këtë mënyrë, asnjë pushtet nuk bëhet shumë i fuqishëm në shpinë të tjetrit. Çdo pushtet "kontrollon" fuqinë e pushteteve të tjera për të siguruar që fuqia të jetë e balancuar mes tyre.

- Kapja e medias ose nga politika, ose nga tregu, i cili ky i fundit mbron interesat e tij private, ose kur operatorët e tij ndërtojnë grupe oligarkike me subjekte apo individë nga politika, shndërrohen në armën e njërës palë kundër palës tjetër.

- Kapja e uniteve të demokracisë përfaqësuese, këshilla bashkiake, parlament, apo forma të tjera nga grupe që kanë prioritet interesat private dhe jo interesin publik, çka shpie në vendimmarrje që rrëndojnë interesat publike.

- Në aspektin ekonomik është polarizimi i skajshëm ekonomik. Shndërrimi i një mase të madhe njerëzish, si njerëz në nevojë. Por si edhe Hannah Arendt mëtonte, "nevoja është parapolitike". Që nga e Drejta Romake e më tej tek Shën Agustini e gjejmë të formuluar se "necessitas non habet leggem", "nevoja nuk ka ligj, nuk i duhet ligji". Një masë e tillë antropologjike që nuk është në gjendje të respektojë ligjin, shndërrohet nga pafuqia në masën njerëzore që përpunohet nga autoriteti. Kështu, demokracia përmes ligjit nuk funksionon dhe në këto rrethana ndërtohet klima dhe instrumentet që sendërtojnë sjelljen dhe mënyrën autoritariste të drejtimit në shoqëri dhe në shtet.

- Aspekt tjetër është kapja dhe kontrollimi i shoqërisë civile, përmes rekrutimeve dhe fondeve aq sa për fatkeqësi kombëtarë, në të shumtën e rasteve drejtuesit e OJF janë atje në krye prej më shumë se 20 vitesh. Bën përjashtim vetëm Rotary Club.

- Një sistem drejtësie i korruptuar, jo i besueshëm dhe korporativ nuk jep garanci për funksionimin e demokracisë përmes ligjit… çka në hyrje të viteve 1990 ishte detyra që shtroi Komisioni Venecias për vendet ish- komuniste, që u futën në periudhën e tranzicionit drejt demokracisë funksionale.

- Mungesa e demokracisë direkte referendare si një mënyrë dinamike e të shprehuri demokratik, që do të ndihmonte demokracinë përfaqësuese duke tejkaluar sjelljet ku janë përballë shumica dhe pakica dhe ku zgjidhja është vendimi që del nga votimi në këtë rast, ku zgjidhja rezulton si imponimi diferencave në vota. Vetëm kështu do të kemi mundësinë që vendimet të jenë në interesin publik të qytetarëve dhe shprehja e tyre me referendum do të shmangte vendimet autoritariste, që manipulohen nga njësitë apo pushtetet vendimmarrëse falë të drejtës që sipas tyre u njeh ligji.

P. Kabo 14 qershor 2017