Përplasjet për katolikët ballkanas të Vjenës me Vatikanin

dhe Portë e Lartë, për shkak të rrezikut potencial që ata paraqesnin për atë Sovran. Ndër të paktët që shpëtoi nga kjo hakmarrje makabre ishte Ismail Beu. Madje, ky njeri jo vetëm i shpëtoi ndëshkimit fatal por bëri edhe karjerë për shkak të aftësive dhe meritave të veçanta që ai tregoi në mjaft evente me karakter ushtarak dhe politik, në ngjarjet që shoqëruan Perandorinë Osmane të kohës. Në moshën gati dyzet vjeçare Ismail Beu ariti të marë gradën e gjeneralit dhe u emërua Pasha i Beogradit, vend në të cilin ai qëndroi për shumë vite dhe mandej u ngjit në hierarkinë e Portës së Lartë dhe gjetiu.

Duke u parë portretin e bukur të djaloshit shqiptar që ka në fondin e tij Muzaka, ( Shih Portretin nr. 4) të vendosur përbri tre tablove të tjera, gjykojmë se kemi të bëjmë me Ismail Beun, ndoshta të punuar një apo e shumta dy vite më vonë, pas punimeve të realizuara nga Dupre. E themi këtë pasi të krijohet përshtypja se në këtë rast djolishi është pak më i ritur.

Elementët që e identifikojnë këtë djalosh me Ismailin janë gjithashtu veshjet e tij, turbani karakteristik i vijëzuar që ai mban në kokë, i cili është i njejtë me atë që mban Ismaili në portretet e ralizuara nga Leon Dupre. Po ashtu këmisha dhe jeleku me kopsa janë po atë që gjenden edhe në portretet e Dypresë.

Një element i ngjashëm dhe karakteristik në të tre portretet e të riut Ismail, tek tablot e realizuara nga Dupreja janë sytë dhe vështrimi i tij i veçantë. Çuditërisht, edhe tek portreti në posedim të Muzakës, portreti i të riut duket sikur piktori ka pasur në evidencë të veçantë sytë dhe vështrimin e tij karakteristik. Pra, atë që të dy piktorët e kanë materializuar me majën e penelit të tyre, mjeshtri i letrave, Bajroni e ka përshkruar me mjeshtëri me majën e penës së tij.

Dhe së fundmi do të donim të nënvizonim se në atë botë obskurantiste të fillimit të shekullit të XIX, asnjë musliman nuk do të merte kurajën të pranonte një herezi të tillë, të pozonte përpara piktorëve europianë, pasi një akt i tillë ishte i dënueshëm edhe penalisht. Mjafton të kujtojmë faktin se kur piktori anglez, Eduart Lir erdhi në vendin tonë më 1848 dhe punonte peisazhet e tij në Janinë dhe Elbasan, turmat e kuriozëve që e shihnin dhe i shkonin nga pas mërmërisnin tërë përbuzje dhe mllef “shejtani, shejtani…” – dërguar nga djalli!

Në këto rrethan na lind e drejta të gjykojmë se vetëm një njeri që vinte nga radhët e familjeve me pushtet apo kishte mbështetje të pushtetit mund të pranonte të sfidonte apo thyente rregullat dhe kanonet religjioze. Një i tillë ishte Ismail beu, i cili e kishte bërë këtë “akt rebelimi” pak më parë me piktorin francez Leon Dupre, veprim të cilin e kishte bërë edhe gjyshi i tij Ali Pasha.

Në këto rrethana do të ishte krejt normale që Ismaili të pozonte pa droje edhe përpara piktorit tjetër francez që do të vizitonte një apo dy vite më vonë oborin e sarajeve të Ali Pashës në Janinë, duke na lënë kështu trashëgim një vepër me vlera për fondin e kujtesës tonë në histori dhe në art.

Shkëputja e shteteve ko mbëtare në Evropën Juglin dore nga Perandoria Os mane e vënë Kishën Katolike në dekadat e para Luftës së Parë Botërore para sfidave të reja. Pakicat katolike në Perandorinë Osmane kishin vërtetë vetëm një pozitë të kufizuar juridike, mirëpo ajo që nga koha re e hershme ishte nën mbrojtjen e shteteve perëndimore, në veçanti të Austrisë dhe Francës. Të drejtat e protektoratit bazoheshin në kapitulacionet e lidhura me Sulltanin që jepnin mundësinë të intervenohej te Porta e Lartë në favor të katolikëve. Edhe pse Franca dhe Austria ishin marrë vesh për zonat ndara ndikuese në ushtrimin e protektoratit të kultit kishte situata konkurrimi e që ishte në favor të Kishës Katolike. Te dy fuqitë frikoheshin të liheshin anash nga konkurrenca, në Francë ishte frika mbase edhe nga një konspiracion vatikano- austriak kundër interesave të politikës së jashtme franceze, një qëndrim që, edhe pse në kundërshtim me burimet, përfaqësohet edhe sot në historiografinë franceze1.

Në shtetet e krijuara të reja ballkanike të dominuar nga ortodoksia katolikët ishin një pakicë e vogël në zhdukje e sipër dhe si pakicë me shumë pak të drejta. Sipas perceptimit juridik të qeverive të shteteve të reja protektorati i kultit kishte përfunduar me pavarësinë kurse kjo ishte kundërshtuar nga Austro- Hungaria dhe Franca. Për t‘ u dalluar nga të drejtat e patronatit një numër i madh i patronateve të te dy fuqive katolike mbi ndërtimet katolike të ngritura e financuara nga ato, që bazohen në marrëveshjet interne me Kishën Katolike, e që u ekzistuan më tutje edhe pas pavarësie së këtyre shteteve.

Sigurimi i pozitës së saj juridike në shtetet e reja nëpërmjet konkordateve u duk për Kishën Katolike më mirë i mundshëm se sa nëpërmjet konkordateve të kultit. Kjo arrihet fillimisht me Malin e Zi me të cilin në vitin 1886 nënshkruhet një marrëveshje. Meqë Kisha Katolike me konkordat kishte fituar një siguri më të madhe juridike, kuria romane tregohet e gatshme që dëshirën e partnerëve të bisedimeve t‘ u bëj koncesione. Kështu Malit të Zi i mundësohet përdorimi i sllavishtes së vjetër në liturgji edhe pse pjesën më të madhe të katolikëve që jetonin atje e përbënin shqiptarët.

Për arsye të protestave masive nga Monarkia e Habsburgëve kundër këtij koncesioni Selia e Shenjtë në bëhet më e kujdesshme në bisedimet tjera. Kësaj i shtohen edhe vështirësitë tjera: qeveritë ishin në princip të gatshme për një konventë ndërkombëtare për sqarimin e pozitës juridike të Kishës Katolike mirëpo në popullatën e ndikuar nga ortodoksia këto marrëveshje ishin tejet jopopullore. Prandaj qeveritë përpiqeshin të nënshkruanin marrëveshje mundësisht sa më të dobishme që të mund t‘ i mbronin në opinion. Qeveritë përpiqeshin të siguronin ndikimin e tyre në emërimin e ipeshkvinjëve si dhe në vend të kufizonin rolin e Kishës Katolike. Mirëpo këto ishin edhe pengesë për marrëveshje mbase edhe për Bullgarinë që udhëhiqej nga një oborr mbretëror katolik. Pak para Luftës së Parë Botërore bisedimet me Sofjen dukeshin mjaft premtuese mirëpo nuk arrihet të realizohet lidhja e një konkordati. Situata ishte ndryshe në Serbi që bllokohej me kërkesën e Romës për njohjen e martesave të përziera të lidhura sipas ritit katolik. Edhe ndërrimi i shpeshtë i qeverive si dhe kaosi i brendshëm politik pengonte për kohë të gjatë pajtimin. Tek në vitin 1914 gjendet një zgjidhje ku mund të thuhet se Serbia ia kishte dalë t‘ i imponoj mjaft mirë idetë e saja pos të tjerash edhe në aspektin e futjes së pjesërishme të liturgjisë sllave2. Me këtë Selia e Shenjtë kishte shkel premtimin e dhënë shpesh në dekadat e kaluara Monarkisë Habsburgiane. Përkundër pohimeve të përfaqësuesve të Vatikanit se, futja e sllavishtes kishtare në Serbi nuk është fare në diskutim, megjithatë edhe pse në mënyrë të kufizuar ajo është pranuar për disa famulli dhe kështu që Austro- Hungaria kundër dëshirës së sajë është dashur ta jap pëlqimin e sajë. Edhe më e rëndë se thyerja e premtimit ishte fakti se, Selia e Shenjtë nuk u kishte mbetur besnike vet principeve të saja. Në dekretet e deritanishme të Kongregatës së Riteve sllavishtja kishtare në Dalmaci dhe Ister ishte e kufizuar në ato famulli, ku kishte ekzistuar një kontinuitet i sllavishtes kishtare deri në të tashmen, e që bëhej fjalë vetëm për pak famulli. Ndërsa raste të tilla në Serbi nuk kishte në asnjë famulli. Sikur të ishte implementuar kriteri “serb”- për futjen e sllavishtes kishtare atje ku ajo dikur herët ishte përdorur- në Monarkinë e Habsburgëve do të kishte shpie në futjen e sllavishtes kishtare liturgjike pothuaj se në mbarë rajonet bregdetare kroate e sllovene. Këto kontradikta serioze në vendimet e Vatikanit mbesin të pavlefshme për shkak të trazirave në prag të Luftës së Parë botërore.

Nga pikëpamja austro- hungareze dhe franceze mohimi i ekzistimit të vlefshmërisë së protektoratit nga shtetet e Ballkanit ishte një pengesë kryesore për pranimin e konkordateve. Vjena këm- bëngulte për ruajtjen e të ashtuquajturave të ‘ drejtat e nderit‘ çka refuzohen nga qeveritë me arsyetimin se ato kufizojnë sovranitetin kombëtar. Ndërsa Selia e Shenjtë nuk shihte ndonjë problem përkitazi me heqjen e protektoratit të kultit, pasi që Roma shpresonte t‘ i siguronte interesat e saja më mirë nëpërmjet konkordateve. Ndërsa te dy fuqitë mbrojtëse kishin interesat e tyre të ndryshme nga Vatikani. Për shkak të rezistencës së Austro- Hungarisë dhe Francës dështoi nënshkrimi i një konkordati me Perandorinë Osmane, e cila kishte të bënte para se gjithash me bashkësinë e besimtarëve katolik tek shqiptarët, por edhe të pranimit parimor të rolit drejtues të papës si kryesori i gjithë qytetarëve katolik të Portës. Bisedimet të cilat filluan në vitet e 80- ta, në vitin 1892 ishin avancuar shumë; sa kishte një marrëveshje gati të gatshme për t‘ u nënshkruar. Fuqitë mbrojtëse refuzojnë pëlqimin e tyre dhe me shtypjen e Vjenës në vitin 1893 ndërpritet vazhdimi i bisedimeve me Portën.

Në vitet e para të pontifikatit të Leot XIII Kuria romane nga marrëveshjet me shtetet e reja jo vetëm se kishte pritur një sigurim më të mirë juridik të pozitës së Kishës Katolike, porse edhe një fillim të përshtatshëm për një union ( bashkim) me kishën ortodokse. Nga këto shpresa mbetet dëshpërimi kur bëhet e qartë se me gjithë koncesioneve të gjëra s‘ kishte përparime as në Mal të Zi e as në Bullgari, ku për shkak të ndarjes së eksarkatit bullgar nga Kostandinopojë, situata për Kishën Katolike fillimisht dukej tejet shpresëdhënëse. Meqë dëmi ishte shumë më i madh se sa ( për) fitimi – Monarkia e Habsburgëve akuzon Selinë e Shenjtë se me koncesionet e saja tejet të mëdha përballë shteteve të Ballkanit të ketë ndihmuar pansllavizmin e dominuar nga rusët - , planet për union që nga vitet e 90ta mbesin pak në sfond ( mbrapa), mirëpo pa u hequr tërësisht nga rendi i ditës së Vatikanit. ( Fund)

A. LACROIX- RIZ, L’Église autrichienne, la Duplice et la Vatican dans les Balkans avant 1914: l’obsession anti- serbe, Austriaca. Cahiers universitaires d’information sur l’Autriche ( 2004) 58, 63– 82.

Për konkordatin e 1914 lidhur me liturgjinë sllave shiko RIGONI ( si në fusnotën 115), 168 v. dhe 177, për ratifikimin po aty, 171.

* Përktheu nga origjinali Zef Ahmeti