Letërsia që i përshtatej regjimit.

tores së demokracisë, janë për mendimin tonë arsyet që e detyruan shkrimtarin shqiptar të braktiste vendin së bashku me familjen në fund të tetorit të kaluar dhe të kërkonte strehim politik në Francë.

Shpëtimi fizik nga kundërveprimi i mundshëm që me të drejtë ka parandjerë, nuk e shpëton Kadarenë nga ndëshkimi i tij moral. Jeta dhe vepra fondamentale e tij e derisotme iu përkushtuan me energji të rrallë hyjnizimit të epokës së diktaturës në Shqipëri, të cilën ndryshe, vetë PPSH- ja e ka emërtuar si epoka e Enver Hoxhës. Vështirësia për t’ i gjetur vetes një pozicion posa u dëgjuan kambanat e lëvizjes së ardhshme demokratike në Shqipëri, buron nga pozicioni i mëparshëm i “këngëtarit të parë letrar” të politikës dhe kontributit të “njeriut më të shquar që ka nxjerrë deri më sot populli shqiptar”. Kjo është arsyeja, që si për “fitoret e Pirros” të epokës në fjalë, si për pasojat që ajo ka lënë, të cilat tashmë kërkohet t’ i jetojmë me durim e shpresë të re, figura e Kadaresë në kompleksitetin e vet si politikan dhe si shkrimtar, nuk mund të jetë një shembull i luftëtarit të asaj demokracie bashkëkohore, që po kërkojnë sot shqiptarët me plot të drejtë qytetarie dhe ndërkohë me shumë vonesë historike. Prandaj e shohim me shqetësim pozicionin adhurues që mbajti ndaj tij, që në hapin e parë, gazeta shpresëdhënëse “Rilindja Demokratike”, e cila prej vetë emrit të saj, tregon se ka marrë mbi vete një detyrë të çmuar historike, të shërojë ndërgjegjen e rënduar të një populli, që në këtë çast ka si njërën prej alternativave – ndeshjen civile ( larje hesapesh).

Personalisht nuk do të dëshiroja të polemizoja me këtë organ të parë të opozitës, i cili na ngrohu shpresat si “lindja e një fëmije të mbarë”. Këtë nuk ta lejon zemra dhe nuk është as e udhës. Por një fjalë duhet, kur vëren se dikush nga udhëheqësit e rinj të Partisë Demokratike, për të fituar autoritetin në popull, ndjen Se sa për shtat i ka shkuar kjo letërsi Enver Hoxhës, e tregoi koha të paktën deri më 1985. Vepra e Kadaresë nuk u hodh poshtë as mbas “Pashallarëve të kuq”. Po t’i kishte “mbetur hatri” mbretit, shkrimtarit do t’i merrej shpirti me soj e sorollop. Vepra e Kadaresë nuk u hodh poshtë as edhe mbas “arratisë” së tij para tre muajsh prej liderëve politikë postkomunistë në Shqipëri, madje as edhe metodës së prerjes së kokave të pashallarëve të kuq, sepse kjo metodë është arma e përsosur për mbajtjen e pushtetit të fituar më 16 shtator 1942 ( mos e harroni këtë deklaratë të Enver Hoxhës më 1982 në përvjetorin e Pezës).

nevojën të veshë “petkun e shokut të ngushtë” të Ismail Kadaresë, për të bindur të tjerët se është një luftëtar i flakët i rilindjes demokratike, ose kur dikush tjetër, shpreson se nëpërmjet veprave të Kadaresë do të frymëzohet populli për të përmbysur regjimin në fuqi – këta nuk bëjnë gjë tjetër veçse vazhdojnë “lojën e vjetër”. Madje nuk mund të bëjnë më tej, siç duket, pa një kult të ri.

Dëshmia më e freskët e profilit të veprës së Kadaresë u përcaktua edhe një herë më tepër pas aktit të shkrimtarit, prej vetë udhëheqjes së PPSHsë. Ndërsa vetë ai u shpall si dezertor i radhëve të saj, vepra e tij e plotë e botuar deri më sot nuk u prek, por u la të jetonte. Siç e ka vënë ndërkohë në dukje me saktësi edhe shkrimtari shqiptar dhe miku i deklaruar i Kadaresë, N. Tozaj, rasti i dy qëndrimeve kontradiktore që mbajti udhëheqja shqiptare, duke mos e prekur veprën por duke ndëshkuar vetëm dezertimin e shkrimtarit, përbën të vetmin përjashtim në historinë e ndëshkimeve të intelektualëve shqiptarë në këto pesë dekada të fundit ( N. Tozaj, A është ndjekur Ismail Kadareja, gazeta Rilindja Demokratike, 30 Janar 1991, f. 5). Arsyeja nuk është se udhëheqja shqiptare dhe aq më pak “administrata e saj shtetërore burokratike” u detyrua të bënte këtë “exception” për faktin se u ndodh përpara një “gjeniu”, siç shpreson me romantizëm miku i tij, sepse për gjenira që i kanë “shkelur sado pak në kallo”, PPSHja as ka pyetur dhe as që ka për të pyetur. Arsyeja është se mbajtja e këtij qëndrimi kontradiktor vjen nga fakti se vepra e Kadaresë nuk mund të ndalohet sa të jenë në pushtet adhuruesit e stalinizmit shqiptar. Ndalimi i saj do të thotë të mohosh veprën e Enver Hoxhës dhe fitoret historike të personazhit, pra për rrjedhojë të vrasësh vetë heroin. Madje ky qëndrim i PPSHsë e bën krejt të pasaktë edhe pretendimin e Kadaresë, që të njihen përpjekjet e tij për zbutjen e regjimit në Shqipëri. Mjerisht, sa kohë që shkrimtari qëndroi vetë në Shqipëri, regjimi nuk ka qenë asnjëherë i butë ( ndoshta u bë më tolerant pas ikjes së tij). Ai qé siç tashmë njihet, një regjim plotësisht diktatorial klasik, i cili nuk arriti të zbutej as prej fjalës “proletariat” që mbajti tërë kohën mbi shpinë, por i shkaktoi atij vetë në finale dhunimin ekonomik e shpirtëror. Dhe ndoshta padashur, Kadareja kontribuoi në madhështimin e këtij regjimi, domethënë në egërsimin e tij. Shkrimtarin e kthyen vetë në një kult, që njerëzit të bindeshin kur lexonin veprat e tij kushtuar Enver Hoxhës, se piramida me famë e shkrimtarit ishte gjithnjë më e vogël nga ajo e “Tabusë”. Në këtë lojë të vjetër të regjimeve diktatoriale të Orientit, pretendimi i fundit i shkrimtarit i shoqëruar me gjestin e heronjve të tij mesjetarë, është një rast brenda skemës tradicionale të lojës orientale.

Veneracioni që kanë disa udhëheqës të tanishëm të Partisë Demokratike në Shqipëri, që Kadareja të jetë lideri i ardhshëm i demokratizimit të vendit, po mban larg prej saj ende shumë forca të reja e të vjetra intelektuale përparimtare, megjithë, ndjesitë e tyre për kontestimin pa kushte të udhëheqjes në fuqi në votimet e ardhshme. Ata kërkojnë prej Partisë Demokratike që ajo të mos identifikohet me “partinë e Ismail Kadaresë”. Po qe se do t’ a shprehim në mënyrë figurative, ata kërkojnë prej saj “pulën” dhe jo “sorrën”, për hir se kjo e fundit është më e mirë se “gjarpri”. Përvoja e liderit të ri që pretendon demokratizimin e vendit, i cili më parë ka qenë një prej liderëve të regjimit të vjetër i kujton atyre Odisenë e Rumanisë. Figura e Kadaresë është në këto momente më shumë se kurrë një dilemë, në mes të rrugës dhe si gjithnjë i mbuluar me mjegull, sepse Partisë së vjetër i duhet vepra e tij, ndërsa Partisë së re kundërshtare i duhet emri i shkrimtarit me famë botërore.

Jeta dhe vepra fondamentale e derisotme e Kadaresë, si dy aspekte të lidhura ngushtë të shkrimtarit shqiptar të epokës së socializmit në Shqipëri, i takojnë të hyjnë me dinjitet e triumf në Muzeun e Lavdishëm të Enver Hoxhës, të cilit i kanë shërbyer. Shqiptarëve u kërkohet tashmë të plotësojnë shumë prej kësaj “vepre me famë botërore”. Në radhë të parë të vazhdojnë sërish luftën për bashkimin, lirinë dhe demokracinë e premtuar.

München 31.01.1991