Klima shoqërore kundër së vërtetës mbi figurën dhe veprën e Agollit
kohë të ndryshme: miturinë e ka kaluar në kohën e Zogut dhe pjesërisht në periudhën e stuhishme të Luftës Nacionalçlirimtare, e cila solli në jetën e tij përfundimin e fëmijërisë dhe kalimin e përshpejtuar në moshën e rinisë. Rininë, burrërinë dhe fillimin e pleqërisë ( sipas kuptimit tradicional të kësaj fjale) i kaloi në epokën e demokracisë popullore. Pleqërinë e plotë dhe mbylljen e jetës i pati në kohën e demokracisë kapitaliste, “me idealet borgjeze faqe me Klima shoqërore kundër së vërtetës mbi figurën dhe veprën e Dritëro Agollit u shfaq e plotë në ditët që vijuan ndarjen e tij nga jeta. Për këtë vepër u fol përgjithësisht përciptazi, madje fare përciptazi, në mënyrë deklamative, madje fare deklamative, pa rrokur thelbin e saj, pa rrokur thelbin e misionit të qytetarit dhe shkrimtarit Dritëro Agolli. Dhe, kur qëlloi të flitej me konkretësi, u nënvizuan përgjithësisht ato detaje, që e nxirrnin Dritëroin në dritë të shtrembër, në përputhje me bindjet, prirjet dhe shijet e sotme mbizotëruese, në përputhje me modën e së sotmes, me modën e egoizmit dhe të fitim- përfitimit. vargu njerëzish, të cilët janë qarë vazhdimisht për fatin e tyre, ndonëse kanë jetuar shumë më mirë se masa e gjerë e popullit shqiptar!
Kalojmë te një pyetje tjetër, që buron nga leximi i vargjeve të poezisë “Pelegrini”: Për cilin karvan e ka fjalën poeti, nga i cili ai është ndarë pa dashur? Për ku e ka ndërruar drejtimin karvani? Pse i dhemb kaq shumë poetit kjo ndarje? Kjo ndarje pa dashje a ka lidhje edhe me ndjenjën e vetmisë, të tëhuajsimit, që poeti shpreh në vargjet e poezisë “Sikur s’jetoj më në vendin tim” dhe që ai ndien edhe kur ndodhet mes “dhjetra njerëzish”?
Një gjë është e qartë, një gjë që sot përgjithësisht nuk kumbon në ndërgjegjen tonë shoqërore: vetmia shoqërore është shprehje e humbjes te ne të frymës së kolektivitetit, domethënë të frymës së të ndierit në shoqëri jo për shkak të ndenjjes fizikisht bashkë dhe mes të tjerëve, por sidomos për shkak të përbashkësisë së mendimeve dhe synimeve shoqërore.
Vlen të saktësohet këtu që kjo frymë kolektiviteti e ka burimin jo vetëm dhe jo thjesht te fryma e lidhjeve farefisnore e krahinore, por sidomos dhe mbi të gjitha te rritja dhe edukimi i njerëzve me ndjenjën e qytetarisë, me ndjenjën e përbashkësisë së fatit të qytetarëve. Sot kjo ndjenjë qytetarie, kjo ndjenjë përbashkësie e fatit, e jetës, nuk ekziston më. Ajo praktikisht nuk edukohet në asnjë institucion, në asnjë fushë të jetës. Kudo flitet për individin e suksesshëm. Vetëm për të. Dhe kjo praktikë e edukon qytetarin me pikëpamjen dhe bindjen që shoqëria nuk është veçse një grumbullim mekanik individësh, përgjithësisht të shkëputur e të përçarë dhe vetëm në rastin më të rrallë të lidhur në grupe e klane interesash të gjithfarshme – shumë shpesh joligjore dhe të jashtëligjshme – por asnjëherë të gjithmbarshme, mbarëshoqërore.
Dritëro Agollit i mungoi në periudhën e fundit të jetës, duke nisur të paktën nga viti 1992 ( po të gjykojmë nga poezitë), pikërisht fryma e gjerë e kolektivitetit, e qytetarisë. I mungoi fryma, me të cilën ai u edukua gjatë viteve të Luftës Nacionalçlirimtare dhe e cila iu bë e domosdoshme, jetike, si rrjedhojë e gjithë jetës së vendit në të ri e në burrëri, jetë të cilën ai e njohu si rrallëkush. I mungoi fryma, me të cilën ai u burrërua gjatë dhe falë gjithë veprimtarisë shoqërore e letrare që zhvilloi vetë. Ishte fryma e varganit të partizanëve, fryma e masave të punonjësve të qytetit e të fshatit, të përfshira në një punë madhështore për një Shqipëri të drejtë, pa shtypje e pa shfrytëzim.
Në periudhën e pleqërisë Dritëro Agolli njohu “lajkatarët, rrenacakët dhe smirëzinjtë, që shtireshin ëngjëj të dashur” dhe kuptoi se në këtë kohë “s’ka heronj, tani ka pehlivanë”. Ndaj edhe për cilësimin e botës zgjodhi fjalët “bushtër”, “zuskë”, “kënetë”, “botë e çmendur”. Ndaj edhe la amanetin e hidhur poetik ( poezia “Sot pasdite”):
Mos ngjitni nekrologji me vija të zeza
Dhe mos ftoni farefisin dhe miqtë,
Askush mos mbajë fjalim në varreza,
Mos qajnë e mos lavdërojnë të ligjtë!...
Dëshpërim i thellë? Çështja është të shihet nëse ky ishte dëshpërim për veten. Dhe pamë që ishte një dëshpërim për halle shumë më të mëdha, për halle mbarëpopullore. Madje edhe në poezitë më vetjake në dukje të kësaj periudhe të gjitha përjetimet e autorit janë përgjithësuese në atë zymtinë e tyre, domethënë u flasin lexuesve të vëmendshëm dhe nuk i lënë të ftohtë ata. Ndërsa te “Poema e njeriut të zemëruar” sidomos mbresëlënëse është pika 16. E rëndë!
Është e qartë se një dëshpërim i tillë nuk është i këndshëm për klimën e sotme kulturore, kur njerëzve u ofrohet një model jetese me turizëm, prona dhe lloj- lloj kënaqësish ( por pa punë), sipas parrullës “Jeta osh qef ” ( pikërisht kështu!). Dhe është e qartë se njerëzve të mbytur nga hallet zymtia e krijimtarisë së Dritëro Agollit në periudhën e fundit, pas vitit 1991, do t’u duket si kupë farmaku. Por, së paku e gjithsesi, nuk do të mund të thuhet kurrë që Dritëro Agolli i thuri himn kësaj “bote të çmendur”, për sa kohë që, sikurse shprehej vetë ( poezia “Në të sotmen”):
Me sa duket nuk bëj për të sotmen.
Në të sotmen unë pakëz kam vend;
në çdo gjë e shoh lodhjen dhe ftohjen
dhe çdo gjë më mërzit e më çmend.
* Shpëtim Çuçka, përkthyes dhe publicist. Titulli kryesor është “Mesazhet e Dritëro Agollit”, ( kujtimit të tij). Tiranë, majgusht 2017