Dritëro Agolli përballë socializmit

Vijon nga numri i shkuar 6. Le të shohim tani periudhën e rinisë dhe burrërisë së autorit në krijimet letrare përkatëse.

Sot te ne, kur vjen fjala për këtë periudhë, është bërë modë të përmenden romanet “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, “Arka e djallit”, “Kalorësi lakuriq”, dhe tregimet e përmbledhura në vëllimin me titull “Zhurma e erërave të dikurshme”. Asgjë tjetër. Asgjë. Nënvizohet fakti që mbi këto vepra u ndie pesha e censurës së shtetit, flitet për suksesin e botimit të “Zylos” në vendet e tjera. Këtu pak a shumë përmblidhen meritat e këtyre veprave. Kritika e huaj ka vënë në pah edhe ngjashmëritë e romanit “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” me krijime të përafërta në vende të tjera, ngjashmëri të tematikës, të stilit etj. etj.

Po të shqyrtohen me vëmendje ato që janë shkruar e thënë për romanin “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” apo edhe për tregimet e përmbledhura në vëllimin “Zhurma e erërave të dikurshme”, të krijohet bindja se këto vepra shihen nga një pikë e vetme: kjo prozë e Dritëro Agollit është shprehja e kundërvënies së tij – qoftë edhe të kujdesshme – ndaj sistemit politik dhe realitetit të kohës.

Në të vërtetë nuk është e domosdoshme njohja nga afër me autorin për ta përcaktuar me siguri një pohim të tillë. Kur sistemi socialist u shemb ( apo e rrëzuan?), inteligjencia e vendit, e të gjitha fushave, veçanërisht zjarrtas ajo e artit dhe kulturës, e përqafoi në masë dhe me entuziazëm atë proces historik. Dhe është e lehtëkuptueshme që mbështetja e inteligjencies për shembjen e sistemit ( domethënë për rrëzimin e tij) nuk nisi ato ditë dimri 1990. Inteligjencia kishte kohë që mendonte vetëm për vete dhe ëndërronte fitime të majme, krijime sipas gustos së botës së huaj, komoditete, pushime turistike, jetesë si jashtë shtetit ose edhe jetë jashtë shtetit.

Pakënaqësia e Dritëro Agollit me realitetin e kohës gjen shprehje edhe në të tilla vargje (“Poema e njeriut të zemëruar”, 1992- 1994):

Rinia ime, të kisha ikur edhe unë bashkë me ty,

T’i merrja me vete në varr edhe ëndrrat e kaltra,

Mos kisha parë këtë gjysmë shekulli ndotje me sy,

Mos kisha parë llumra kënete, krimba e larva!

Ose edhe në prozë ( Dane Ga- jtani, “Kalorësi Lakuriq”):

Mua të gjithë ju më jeni neveritur. Të gjithë: akademikët, gratë, drejtuesit, rrugët, qytetet, kalimtarët… Ngado shoh lajkatarë dhe hipokritë që fshehin të vërtetën, që mizerjen e quajnë arritje, që ligjet absurde ekonomike e shoqërore i bazojnë teorikisht për të justifikuar varfërinë dhe për t’i vënë këto ligje e këto parime në vitrinat e dyqaneve në vend të ishit, qumështit, djathit dhe patateve… Xhungël lajkatarësh dhe gënjeshtarësh!”

Nuk është vallë kundër sistemit të kohës? Ç’është e vërteta, vepra u përfundua në vitin 1995 dhe e pa dritën e botimit në vitin 2016. Në të, në të gjithë lëndën e saj, ndihet fare qartë që është përzier dhe shkrirë në mënyrë përfundimtare dhe të padallueshme gjendja shpirtërore e autorit në këtë periudhë të fundit, aq sa nuk mund ta ndash se cilës kohë i përkasin këto apo ato përjetime dhe përsiatje. Gjithçka tingëllon në përkim me vitet 1979- 1995 shënuar në fund të veprës.

Por po këtu në fund janë vënë edhe vargjet:

Ju flamujt e mi, lamtumirë, Ju flamujt gjakosur e grisur, T’ju mbaja ka qenë e vështirë, T’ju hidhja s’kam qenë i lajthitur.

Ndaj vdisni në gjurmët e gërryera, Përzihi mes hirit dhe rërës Dhe shtrihi me shtiza të thyera Në shkallët e verdha të hënës

Atje në Saharën e Ëndrrës… Dhe temat e këtyre vargjeve me ngjyresë të fortë tragjike janë: flamujt e gjakosur e të grisur me shtizat e thyera dhe Saharaja e Ëndrrës.

Lexuesi mund t’i përfytyrojë dhe zbërthejë sipas mendjes së tij këto simbole poetike. Por një vlerësim i gjithanshëm dhe i vëmendshëm, pa kufizime dhe metafizikë botëkuptimore, do të gjejë patjetër – dhe pa shumë vështirësi – thelbin e tyre: flamujt e ëndrrës së madhe të çlirimit të ven- dit dhe të një shoqërie të mbështetur mbi parimet e barazisë dhe drejtësisë shoqërore, flamuj të ëndrrës së djalërisë, rinisë dhe burrërisë, në fakt të të gjithë jetës, së Dritëro Agollit, flamuj që ai i ka mbajtur përmes vështirësisë dhe kurrë nuk i ka hedhur, as në klimën e një kohe të sahartë, të shkretëtirtë.

Ne nuk mund të mos arrijmë pikërisht këtu, në këtë përfundim. Dhe nuk mund të mos e shikojmë nga ky këndvështrim të gjithë veprën letrare të Dritëro Agollit, të gjithë veprimtarinë e tij qytetare e shoqërore.

Dhe atëherë para ndërgjegjes sonë shoqërore e qytetare – nëse kemi një të tillë – do të shpaloset e vërteta e madhe e poemave të Dritëro Agollit, e të gjitha poemave të tij të epokës socialiste: “Poema e udhës” ( 1957), “Mendime në vjeshtë” ( 1960), “Dhjetë sy” ( 1960), “Poema e të pagjumëve”, “Dashuri dhe ferrobeton” ( 1962), “Poemë malore” ( 1962), “Devoll, Devoll” ( 1964), “Baladë e re për komisarin” ( 1964), “Rebelimi i parë”, “Toka ime, kënga ime” ( 1967), “Balladë e ashpër” ( 1968), “Baballarët” ( 1969), “Komunistët” ( 1971), “Nëntoriada” ( 1976), “Nënë Shqipëri” ( 1974), “Poemë për babanë dhe për veten” ( 1956, 1984).

7. Por më parë le të ndalemi pak edhe te romani “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”. Këtu e më tej nuk do të mbahen parasysh vlerësimet e personaliteteve të huaja. Pse? Për arsyen e thjeshtë se Dritëro Agolli, si pjesa më e mirë ( jo më e madhe!) e shkrimtarëve tanë dhe si pjesa më e mirë edhe e shkrimtarëve të vendeve të ndryshme, ka shkruar për popullin e tij e jo për publikun e huaj. Dhe fjala e mirë e popullit vlen pakrahasimisht më shumë se lëvdatat e të huajve, sado të sinqerta – pale më pastaj të mençura! – qofshin këto të fundit.

Ndërkombëtarizimi i artit dhe letërsisë ka qenë dhe mbetet një proces i mirëfilltë ndikimi politik, sa herë që ai në një mënyrë a tjetrën i është diktuar së jashtmi një shoqërie. Dhe sot ai është haptazi pjesë e procesit të globalizimit, i cili nën parrullat ndjellëse për përparim ( në ç’drejtim?), liri ( nga kush a ç’gjë?) e të drejta ( të individit kundër shoqërisë?) aq trazira e të zeza u ka sjellë shumicës së vendeve e popujve.

Çfarë dallon shqiptari i vëmendshëm ( prania e të cilit në shoqërinë tonë duket se ka vajtur duke u rralluar) te romani “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”? Një pasqyrë të disa trajtave të gabuara, po edhe të shëmtuara, të punës administrative në sistemin socialist. Konkretisht burokratizmin, domethënë, punën e zyrave të shkëputura nga jeta e gjallë, dhe frazizmin, siç e cilësonte jo rrallë Dritëro Agolli në fjalimet dhe shkrimet e tij letraro- politike këtë pamje dhe shfaqje ndër më të dukshmet e burokratizmit, domethënë përdorimin e togfjalëshave dhe shprehjeve gjuhësore të ngurtësuara, të spërdredhura dhe pa përmbajtje konkrete. Të dyja këto dukuri paraqiten në roman të shoqëruara nga dukuria e tretë, e padukshme, e punës së mefshtë të zyrave: hartimi i fjalimeve dhe artikujve të shefave të zyrave nga vartësit e tyre.

Është e qartë që të tria këto dukuri, të lidhura e të ndërvarura mes tyre, e kanë ngacmuar deri në dhembje vëmendjen dhe ndërgjegjen e D. Agollit, që për hir të veprimtarisë shoqërore ka pasur mundësinë të shohë këto e plot të meta e dobësi të tjera më të lehta a më të rënda. Në shoqërinë socialiste, të veçuar nga ndikimet – rrallëherë të mira e dashamirëse – të vendeve perëndimore, klima shoqërore dhe ajo e marrëdhënieve të zyrës të paraqitura në romanin “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, shiheshin si diçka e dënueshme. Këtu edhe qëndronte vlera e romanit për atë kohë.

E sotmja, kur qindra mijëra shqiptarë u vendosën për të jetuar pikërisht në vendet e qytetërimit perëndimor dhe kur ndodhemi çdo ditë e disa herë në ditë nën bombardimin e lajmeve dhe të deklarimeve të politikanëve të huaj e jo vetëm vendës, burokratizmi dhe frazizmi na janë shpalosur si dukuri të rëndomta, të përhapura gjerësisht dhe aspak të qortueshme, përkundrazi të veshura me një tis aristokratizmi, i cili jo rrallë i duket shumë tërheqës një numri jo të vogël banorësh të