Në kujtim të 25- vjetorit të ndarjes nga jeta
Rasti “Martin Camaj”, romani “Dranja” përballë detit
( Fragment) apo Në breg të detit djali kafshon në curr E deti me vala lëpin bregun në gjumë. ( Idilë vere)
Por vepra tipike, të cilën kam marrë më gjerësisht në shqyrtim është proza e tij “Dranja”, krejt atipike si krijimtari dhe përfaqësuese e kuotave të larta për nga vlerat. Nga pikëpamja formale e një proze kjo vepër shmang simetritë e pritshme. Së pari sepse ajo cilësohet madrigal - një formë muzikore vokale kjo e zgjedhur jo rastësisht nga autori, por si entitet polifonik i përshtatur për atë formë narrative që Camaj ka zgjedhur për ta pasuruar veprën e tij në prozodi, duke mbetur sekular dhe e shenjtë njëherazi. E tillë tingëllon edhe vepra – e këndueshme, jo thjesht e lexueshme, por plot regjistra komunikimi dhe me shumëllojshmëri zhanresh në të.
Në një studim mbi veprën Arshi Pipa e cilëson atë si një hibridizim të zhanrit letrar ( prozë që i përafrohet poezisë së shkruar si prozë) si dhe të vetë personazhit Dranja si persona poetica ( gruaja e shndërruar në breshkë).
Paraqitja e botës totemike shqiptare, e botës ktonike, me gjarprin dhe breshkën, është përcaktimi i arealit- truall ku këto toteme e ruajnë ende fuqinë vepruese – veriun malor të Shqipërisë.
Ndërkaq toposi real që autori krijon për Dranjen nuk është as mali as deti, por diçka midis, diçka që të lejon personazhin – breshkë të shkojë drejt detit, ku “lindja e jeta e popujve buzë detit qe për atë një lojë”, por edhe të rikthehet sërish prej andej.
Në këtë vepër Martin Camaj rikrijon cikle të rikthyeshme, duke u nisur nga oraliteti drejt litaralitetit. Letërsia e tij, siç shprehet Prof. Shaban Sinani. “… duke bartur funksione totemike, rituale dhe magjike nga simboli i gatshëm te simboli që ai krijon vetë” ofron mënyra të reja shkrimi dhe interpretimi.
Asimetria me prejardhje nga metamorfozat zoomorfike të motiveve detare, është shndërrimi i gruas në breshkën ktonike, një krijesë tripërmasore për nga simbolikat. Këtë modelim metamorfozash e ndeshim edhe te shndërrimet e “së Bukurës së Detit” apo “Hyrisë së detit” të përrallave shqiptare.
Përveç këtyre “Dranja” bëhet e rëndësishme dhe e përveçme pasi është vepra ku toposi zhvendoset në disa mjedise të ndryshme, malore, fushore, lumore, breglumase, fusharake dhe detare. Dranja e secilit prej këtyre toposve është një personazh tjetër, më vete për nga narrativa dhe funskionet.
Në studimin e tij, veç elementit mbidetar, të ndërmjetëm dhe malor, Arshi Pipa nënvijëzon edhe peizazhin detar dhe bregdetar si përjetim natyror, social dhe kulturor të ndryshëm për Dranjen. Rreth këtij teksti Arshi Pipa shkruan: “Në paragrafin tjetër historia e Shqipërisë bregdetare të pushtuar nga fuqi të ndryshme mesdhetare degradon në një “lojë” spektakolare me malësorët të vendosur “nalt në brija” që vështrojnë me Schadenfreude [ keqdashje, zemërligësi].
Pjesa tjetër e paragrafit i kundërvihet qetësisht qytetërimeve perëndimore nëpërmjet folklorit autokton. Qytetërimi i huaj kërcënonte të shkombëtarizonte malësorët gegë. Për të parandaluar përzierjen, ata adoptuan një mënyrë pak të ashpër jetese (“përgjysmë i latuem”), të papajtueshme me zakonet gjithnjë e më të rafinuara të sunduesve të tyre, ndërkohë që zhvillonin një gjuhë të paafrueshme, tingull- rëndë, për të shkurajuar studiuesit që donin ta regjistronin atë mbi “rrasa e pergamena”. Madrigali mbaron me një paragraf mbi kultin e diellit të malësorëve shqiptarë, si besimi i tyre i vërtetë pagan”.
Rëndësi të veçantë në këndvështrimin tim përmban materiali i pjesës së dytë të veprës, ku shtjellohen ndodhitë e Dranjes përballë një realiteti krejt të ri dhe të panjohur. Është zhvendosja e “breshkës” në “dhéna me ligje e doke tjera”. Aty përjetohet edhe përvoja e mrekullueshme e takimin për herë të parë me detin.
Është simbolikë domethënëse që në këtë rrugëtim drejt së panjohurës, Dranjes i prin lumi Drin, që natyrshëm shkon të derdhet në det, pikërisht në Kepin e Rodonit, një zonë shumë e ndjeshme gjeoemocionale për kujtesën detare të shqiptarëve. Ky topos është i lidhur me mitologjinë antike, perëndinë Redon, ashtu edhe me motet e lavdishme të Skënderbeut, që zotëronte aty një skelë dhe një kështjellë mbrojtëse në det.
Pikërisht aty Dranja ndjen për herë të parë puhinë dhe aromat e kripura detare. Episodet paraprirëse janë veshur me simbolike kundër totalitarizmit zi ( ndoshta nën matricën e rrezikut, armikut, pushtimit që vjen nga deti, me breshkën e stërmadhe që del nga ujrat është hamendësuar pushtimi fashist), sikundërse edhe të totalitarizmit të kuq, simbolizuar nga bretkosa sykuqe.
Duke lënë pas analizën e pjesës tjetër të veprës, që nuk i rikthehet më motiveve detare, theksojmë se “Dranja” përbën një veçanti të jo fort të ndeshur në letërsinë shqiptare për sa i përket metamorfozës së zhanrit, e ngjashme me metamorfozën e vetë per-