( Një shënim i vonuar për librin “Vjeshta është mizore” të lirikut shqiptar, Sherif Bali)
Po, vjeshta është mizore, Sherif !
dhe ato historiko- psikologjikë?
“Unë s’kam shkruar asnjë roman dokumentar, domethënë roman të bazuar në dokumente dhe me pretendimin për një riprodhim objektiv apo shkencor të së shkuarës. Tjetër gjë është ajo që ka filluar të quhet “letërsi e kujtesës”, domethënë letërsi e bazuar te kujtesa, pra te diçka subjektive dhe gjithsesi e gabueshme, e jo në dokumente. Unë kam shkruar edhe tekste autobiografikë, tekste të bazuar në kujtime, por mendoj se nuk kanë vlerë letrare, i konsideroj të kapërcyera dhe pa vlerë, ndoshta me përjashtim të nja dy tregimeve. Ndërsa kujtesa është një nocion më i gjerë se sa kujtimet. Madje, kujtesa në krijimtarinë letrare mund të mos përmbajë asnjë kujtim konkret. Më lejoni të shpjegohem. Kujtesa në krijimtarinë letrare, së paku në krijimtarinë time, është ajo mjegullnajë përjetimesh të largëta në të cilën imagjinata ndihet mirë dhe lëviz lirisht dhe mund t’i shpalosë natyrshëm trillet e saj. Ndërsa, për atë që thoni se kam qenë protagonist në periudha të ndryshme, nuk kam qenë asnjëherë i tillë, por kam qenë thjesht vrojtues, dhe kjo përbën kushtin që të shkruaj për të kaluarën, për të thënë të vërtetën ashtu siç e kam njohur dhe me aq sa e kam njohur. Të qenët protagonist e bën të pamundur. Siç thotë Bolanjo, librat me kujtime protagonistësh të ngjarjeve janë më mashtruesit në botë, sepse në to autorët përgjithësisht kërkojnë vetëm të përligjin veten. Së fundi, për sa i përket raportit midis ekuilibrave letrarë dhe ekuilibrave psikologjikë në lidhje me të kaluarën, do të thosha se të parët më ndihmojnë për të dytët: më ndihmojnë për t’u përballur me përvoja të dhimbshme të së kaluarës”.
Sa jeni i ndikuar dhe sa ju kanë ndihmuar autorët që keni përkthyer?
“Çdo shkrimtar është i ndikuar nga shkrimtarë të tjerë. Madje, e ritheksoj, nuk mund të shkruash po nuk lexove. Tekefundit, siç thotë Maurice Blanchot, shkruajmë librin që do të donim të lexonim. Por, në të njëjtën kohë, shkrimtari është në luftë me ndikimet nga shkrimtarët e tjerë, sidomos në fillimet e tij, që të mos bjerë në imitim, në epigonizëm. E kjo jo thjesht për hir të të qenit ndryshe, por ngaqë, po të mos jetë zëri yt i veçantë, po të mos e plazmosh në një formë autentike qenien tënde, që është e papërsëritshme, atëherë veprës letrare i mungon fuqia. Shpresoj që nga leximet e ndryshme të kem sintetizuar diçka timen. Ndërsa përkthimi, në këtë aspekt, ndihmon sepse herë pas here të bën ta shohësh më nga afër krijimtarinë e tjetrit dhe të hysh më thellë në sekretet e saj”.
A keni në kokë një fill lidhës për korpusin e romaneve tuaja, që do të thotë krijimin e një mjedisit tuaj vetjak ku keni perceptuar përgjatë krijimtarisë, të themi një mikrobote tuajën specifike?
“Jo, nuk ka një fill lidhës të paramenduar. Siç ju thashë, pikënisja për të shkruar diçka më vjen vetvetiu. Dhe nuk më ka ndodhur që të më vijë për disa romane njëherësh, më ka ardhur për çdonjërin veç e veç. Dhe në mënyrë të papritur”.
Sherif Bali, ashtu si Lazgush Poradeci, është shndërruar në një hije, në një fantazmë që, nganjëherë të duket sikur ka jetuar në Rilindje, nganjëherë të duket se ka jetuar shumë më tutje në kohë. Në qoftë se e ke të vështirë ta kujtosh se kur ka lindur, ku jeton, në cilën kohë ka shkruar, nuk e ke aspak të vështirë që të thuash se Sherif Bali është poet që të duket sikur ka jetuar në disa kohë, por nëse do ta kujtosh, ai, ashtu si hije, të shfaqet vetëm në vjeshtë. Ka më shumë se katër dhjetëvjeçarë që shkruan, por vetëm pas viteve ’ 90 arriti të botojë poezitë e tij në libra apo në vëllime poetike të pacensuruara. Më së shumti, vjershat e tij qarkullonin mes miqsh dhe të gjithë mahniteshin me këtë poet, të cilit, ashtu si Eseninit, i shkon përcaktimi “organ që ka lindur për të shkruar vjersha”. Sherif Bali është i gjithi një pikëllim, një vuajtje, trishtim, por një trishtim i ëmbël, një pikëllim gazmor, është edhe një këngëtar i pashoq që rindërton botën që mban ekuilibrin e njeriut me natyrën dhe i jep atij ndjesinë se mrekullia e jetës nuk është ajo që shohin sytë, por ajo që sheh shpirti. Sherif Bali, gjithë duke qenë poet, trishtimin apo vuajtjet e jetës i ka kthyer në buzëqeshje. Kur lexon poezitë e tij, është njësoj sikur ke atë përballë, gjithmonë me dëshirën që edhe dramat më të mëdha t’i rrëfejë siç rrëfejnë fëmijët me naivitet lojën e tyre, t’i bëjë të tjerët të buzëqeshin.
“Vjeshta është mizore” është ndoshta antologjia lirike më e bukur e poezisë shqiptare të dhjetëvjeçarëve të fundit. Bashkë me poezitë e Frederik Reshpjes e Ilirjan Zhupës, kjo antologji formon një trekëndësh magjik dhe rrëfen se natyra, ambienti fshatar, mjedisi idilik, rruga e fshatit, hëna, shega, pjepri, stinët, por dhe loja me emërtimet racionale e të ftohta dhe vjeshta sidomos, mbajnë brenda aq ndjeshmëri dhe aq melankoli e mall sa nganjëherë të masakrojnë me bukurinë e tyre dhe bëhen, ashtu siç thotë Sherifi, mizore. *** Kam një histori të veçantë me këtë libër. Sherifin e kam njohur herët, qysh atëherë kur unë sapo kisha filluar punë në Universitetin e Elbasanit dhe familja ime ishte transferuar në Lushnje. Kur shkoja te prindërit, rrija me Halil Jaçellarin, Bujar Xhaferrin e miq të tjerë aty. Në atë kohë e kam njohur dhe Sherifin që vinte gjithmonë natën, në mbrëmje, sepse mbaronte punën vonë, shumë vonë. Pastaj, aty nga viti 2009 e pata takuar rastësisht në hollin e Universitetit “A. Xhuvani” dhe ishte po ai Sherif, i buzëqeshur, me të folmen sureale dhe gjithë dritë. Aty më dhuroi librin “Vjeshta është mizore”. Kishte botuar dhe libra të tjerë, por, ashtu me të qeshur si gjithmonë, më tha se unë botoj po ... dhe fjala iu pengua e ai e kaloi me shaka e me të qeshur siç i ka kaluar të gjitha dramat e jetës së tij. Unë e kuptova. Dhe e dija se për Sherifin të gjithë thoshin se është poet i madh, por askush nuk e përmendte. Vendosa të shkruaj dhe u betova se do të shkruaja për këtë vëllim që e lexova me një frymë... por edhe unë u bllokova. Nuk e kuptoja pse. Më në fund, vjet vendosa që të shkruaja për këtë vëllim dhe për Sherifin. Librin e tij me poezi e futa në çantën e punës dhe vendosa që do të gjeja kohë që të merresha edhe me të. Edhe kur u takova me Ilirian Zhupën edhe kur shkrova për vëllimin e tij me poezi vjet, i pata thënë Ilirianit se pas librit tënd do të shkruaj për Sherifin. Dhe nisa të shkruaj. Mirëpo kaloi dhe vjeshta e vjetshme dhe nisa të bllokohesha përsëri. Më ishte fiksuar ideja se për Sherifin duhet të shkruaja vetëm në vjeshtë. Mirëpo pikërisht në fund të vjeshtës së tretë dhe në fillim të dimrit, vjet, më vdiq miku im më i ngushtë, Andrea Stefani, dhe shkrimi për vëllimin e Sherifit përsëri u ndërpre. Dhe ashtu, çdo ditë dilja nga shtëpia me labtopin dhe me librin “Vjeshta është mizore” në çantë, duke besuar se, në një farë mënyre, kështu nuk e kisha harruar Sherifin dhe librin e tij. *** Libri hapet me disa grimca autobiografike, por të dhëna me drojtje me një lloj vetironie dhe buzagazi që të bën jo vetëm të shijosh humorin e Sherifit, por dhe të kuptosh kotësinë e jetës dhe absurdin e asaj kohe që Sherifin e kishte persekutuar dhe e kishte klasifikuar në bir kulaku. Rrallë kam parë njeri dhe poet gjithashtu, që të qeshë dhe të shohë pas tragjedisë absurdin dhe irracionalitetin qesharak. Te Sherifi tragjikja dhe komikja janë një, janë vjeshtë e thellë, ngjyra që të hapin shpirtin. Po të lexosh poezitë e Sherifit, do të kuptosh se ke përpara një djalë të përjashtuar nga shoqëria, për shkak të biografisë, është bir kulaku dhe nuk mund të vazhdojë studimet, nuk mund të jetë pjesë e elitës. Është i detyruar të punojë si punëtor, ta bëjë shkollën e mesme natën, të endet arave si bujk dhe të mos jetojë në qytet. Mirëpo ai e sfidon këtë dënim me dhuntinë që i ka falur Zoti. Ai është poet dhe, megjithëse i zhveshur lakuriq nga të drejtat që i takojnë si njeri normal, ai mbështjell trupin dhe zemrën me bukuritë e vjeshtës, me hënën, me shegën, me fushën dhe, duke refuzuar jetën monotone të njerëzve të zakonshëm, ai ndërton një jetë paralele, por me të tjerë personazhe. Ai jeton si poet. Shpëtimi mesa duket ka qenë ndjeshmëria e tij e lartë dhe leximi. Të gjitha këto ai i tregon në poezinë e tij. Siç u thashë, libri hapet me disa grimca autobiografike. “A është vjeshta mizore?” titullohet parathënia autobiografike me grimca nga jeta sureale e Sherifit. Dhe fill pas saj, në dhjetë rreshta na tregon se cili është: “Fshatari nga Balaj”. Është nga Balaj i Lushnjes. Po kush jam unë që të shkruaj biografinë time? - pyet ai. Një fshatar nga “Rjazani” që nuk shkova dot në Moskë. Dhe ti vë buzën në gaz sepse këto reshta janë të Eseninit të madh, lirikut rus, me të cilin Sherifi ngjason edhe në portret. Dhe me humor vazhdon: “po edhe unë mezi shkova në vitin 2002 në Lushnje.”
“Vjeshta është mizore” titullohet grimca tjetër që shpjegon përmbajtjen apo shenjueshmërinë e kësaj sintagme. Pse mizore? Ai e ndien këtë dhe vetë pyet e vetë përgjigjet. Vjeshta mizore? Sherif, paske lojtur. Vijnë enumeracionet që të zgjerojnë kraharorin e të fusin në melankoli. Dhe këtu Sherifi, me lehtësinë e një semiologu të kultivuar dhe si mjeshtër i elipsës, zbërthen thelbin e poezisë së disa prej poetëve më të mëdhenj që ai i ka lexuar dhe që tek ata ka gjetur vjeshtën. « Vjeshta pjek mollët ( pjek Safon), çan shegën ( çan Lorkën), qëron portokallin, ( bën thela- thela Preverin), hap barkun e Hemnguejit ( nxjerr “Plaku dhe deti”), tymos kosheren, i heq një veshkë resë së Dritëroit, i shpon një vesh Sadies ( vë një rimë të të shoqit). Ajo që gjeniu Pushkin e përmend në poemën e famshme homonime. » Pas kësaj ai citon katër vargje të kësaj poeme që ngjajnë si një epitaf për vjeshtën që, sipas Sherifit, është mizore.
Pastaj një strofë tjetër e ka veçuar si një grimcë tjetër autobiografike me nëntitullin “E më poshtë”:
Si t’ua them këtë? Ajo seç më pëlqeu
Siç ndodh që na pëlqen një vajzë e veremosur.
Fatzezë është ajo se vdekja pranë i vjen
Pa bujë e zemërim drejt varrit shkon brengosur.
Kjo është poezia e Pushkinit. Por befasia e Sherifit nuk mbaron këtu. Ai vendos si nëntitull të autobiografisë së tij që po e tregon në hyrje të librit shënimin: ( Përktheu shqip: Ismail Kadare). Pra, nëse ti do të lexosh nëntitujt e asaj që në një libër normal do të ishte hyrje apo autobiografi, ti do të ndeshësh formulime që tregojnë jo jetën reale të Sherifit, por jetën e tij virtuale, jetën e tij në ëndërr dhe në një botë ku ai ka si bashkëqytetarë Safon, Preverin, Pushkinin, Eseninin, Kadarenë dhe të gjithë bashkë duket sikur enden në një vjeshtë që është e mbushur me mollë të kuqe, me shegë që çahen në dysh dhe gjithë kjo vjeshtë, po të mbyllësh sytë, në atë botë të ngurtë ku çonte jetën Sherifi, ishte si një fëmijë që në familje nuk e duan apo më keq, si një vajzë e veremosur. Mirëpo ky është vetëm njëri prej vegimeve që vjen nga vështrimi i Sherifit, sepse vegimi tjetër është lëngu i jetës. Sherif Bali është poeti që i këndon më bukur se cilido tjetër dashurisë dhe gëzimit të jetës. Nga ana tjetër, duke martuar disa, ajo ka lënë beqarë disa të tjerë. Ua ka marrë të dashurat, ua ka dhënë të tjerëve, siç ka thënë gjeniu Kadare tek “Hëna përmbi plepa”: Hëna përmbi plepa Pllanga- pllanga qe Plepin ti e preve, Por hënën e le.
Vajzën ti e more, nuse e çove larg. Ajo shkoi, por zemrën La aty përqark Kadareja e kishte përkthyer Pushkinin, thotë më lart Sherifi, ndërsa këtu shkruan se Pushkini ende nuk e ka përkthyer Kadarenë.
Dhe vijnë pesë reshtat e fundit të kësaj grimce të hyrjes dhe Sherifi,