Dëshmitë e një Akademie të zhdukur të Ndre Mjedës
"Pse Mjeda i larguar nga Jezuitët ishte frymëzuesi i Akademisë dhe si e mbante mend Injac Zamputti"
80 vite më parë, në Shkodër qe themeluar një Akademi Shkencash. Vrullet e luftës e sidomos ato të pasluftës, patën fshirë me dije shumëçka të arritur prej saj, duke e nisur nga e para me rithemelimin për të mbërritur te Akademia që njohim sot. Përmes një Ligjërate të mbajtur në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, prof. Aurel Plasari ka hedhur dritë dje mbi themelimin e Akademisë Albanologjike Saveriane në Shkodër më 1937. Në pothuaj dy orë, ai solli në vëmendje një ngjarje historike që për larminë e studimeve albanologjike e për kohën kur u ngrit e funksionoi, ishte shumë domethënëse.
AKADEMIA ALBANOLOGJIKE SAVERIANE E L. E. K. A SI FILLESË
Profesor Plasari u kujdes të vinte në dukje se viti 2017 shënon 80- vjetorin e një ngjarjeje historike të lënë pothuajse në t'errët. "Themelimi i një institucioni të parë akademik të albanologjisë nën emërtimin ' Akademia Albanologjike Saveriane' në Shkodër më 1937, është lënë në t'errët jo për nga rezultatet e mbërritura ose të pambërritura të Akademisë në fjalë". Pothuaj si njerëzimi që lindte duke bartur "mëkatin fillestar", kjo Akademi, u la në hije prej barrës së paragjykimeve prej se erdhi si nismë e një mjedisi të përqendruar rreth institucionit që në dhjetëvjetëshat e parë të shek. XX njihej me emrin ' Kolegji Saverian', ndërsa mbas Luftës II Botërore emri iu shndërrua në "njollë". Plasari e nisi ligjëratën e tij me shpalosjen e historikut që çoi deri te Akademia. "Në mesin e shekullit XIX, në kohën kur shqiptarët bënin pjesë në ' Shqipërinë turke', Etërit jezuitë çelën në Shkodër të parin seminar të tyre”.
Kujtoi se Etërit jezuitë themeluan më 1871 në Shkodër një shtypshkronjë me shkronja latine. E quajtën Typographia Immaculatae Conceptionis B. M. V, ndërsa emri në shqip iu përshtat herë mbas here deri kur përfundoi nga "Shtyp. e Xoies zanun pa mkat t' rriedhshem" në Shtyp. "Zoja e Paperlyeme". Sipas Plasarit, ishte e vetmja shtypshkronjë në "Shqipërinë turke" mbas prishjes së asaj të Voskopojës më 1769. "Prej botimit jubilar Kolegja saverjane nder 50 vjetët e para rezulton që të kenë dalë soje, nga themelimi deri më 1928, 411 vepra në gjuhët shqipe, latinishte dhe italishte. Për ato vite kjo shifër është vlerësuar me të drejtë si ' një rekord'. Më 1891 Etërit jezuitë iu vunë botimit të një të përkohshmeje, të njohur si ' Elçija' dhe më vonë ' Lajmtári i Zêmërs s'Jezu Krishtit'; edhe kjo e vetmja e përkohshme në gjuhën shqipe në ' Shqipërinë turke",- tha profesor Plasari. Theksoi në këtë vazhdë se prej asaj "palestre të shkrimtarëve të rinj shkodranë", siç e kanë konsideruar, dolën edhe disa nga emrat më të mëdhenj të tyre ndërsa më 1908 po ata Etër themeluan të quajturën "Vepra Piore", njëfarë enti botues për libra jo vetëm fetarë, por edhe letrarë; e para shtëpi botuese në "Shqipërinë turke" edhe ajo.
Plasari vë në dukje se viti i 50- vjetorit të saverianëve në Shqipëri ( 1928) ishte edhe vit i themelimit në Shkodër të një shoqate me emër të njohur, ndonëse ende deri sot pak të hulumtuar. Shoqata, që u emërtua me inicialet L. E. K. A. ( Lidhje- Edukim- Kulturë- Argtim) u themelua prej 38 absolventëve ( ish- nxënës) shumica dërrmuese shqiptarë, sa të Kolegjit Saverian aq edhe të kolegjeve e shkollave të tjera të vendit. Ndër të 38- t rezultojnë vetëm tre klerikë ( një ipeshkëv dhe dy etër jezuitë), ndërsa të tjerët laikë: ndër këta edhe të përkatësisë musulmane.
"Teofik Bekteshi, për shembull, rezulton edhe këshilltar i kryesisë së Shoqatës. Kryesia përbëhej vetëm prej laikësh. Në listën e themeluesve ose të drejtuesve të saj nuk rezultojnë as Valentini, as të tjerë klerikë me emër, ndërsa spikasin emra të njohur për kontributet e tyre në lëvizjen kombëtare dhe atë kulturore",- tha Plasari. Në vijim sqaroi se LEKA në prill 1929 kreu sprovën e botimit, në një "numër të veçantë". Vlen të vihet në dukje ajo që tërheq vëmendjen në Statutin e saj- neni 5 i "Kaptinës I": "Veprimi politik mbrenda Shoqatës përjashtohet kategorikisht". Revista mujore e Shoqatës, po me em- “Shkaqet e një daljeje të tillë nga Urdhri, studiuesit i kanë diskutuar, duke hamendësuar gjerë e gjatë, por pa ia zgjidhur dot nyjën ‘ sekretit’ - tha ai
rin "Leka", e fillonte botimin e rregullt periodik më 1930.
NDRE MJEDA SI FRYMËZIM
Mjeda dikur ishte larguar nga Urdhri Jezuit,- kujton Plasari. Shënon më tej se kishte qenë një largim pa zhurmë e pa bujë, me gjasë me marrëveshje mes të dy palëve, siç e ka menduar Injac Zamputi. Shkaqet e një daljeje të tillë nga Urdhri studiuesit i kanë diskutuar duke hamendësuar gjerë e gjatë, por ia zgjidhur dot nyjën "sekretit" tha ai duke shtuar se prej fundit të vitit 1929 - Ndre Mjeda qe vendosur në Shkodër, në Kolegjin Saverian dhe Seminarin papnor, si profesor i gjuhës dhe letërsisë për klasat e larta, falë një marrëveshje me eprorët e Urdhrit Jezuit, ndonëse me një status të veçantë jashtë Urdhrit: "më vedi". "Në një mjedis intelektual si ai i Etërve jezuitë, të cilët përbënin shumicë në Urdhrin përkatës, kthimi i një autoriteti kulturor si Mjeda, tanimë veteran, do të ngrinte peshën e vet. Pikërisht ' Don Ndreun', siç e quante, Zamputi e përshkruante si ' frymëzuesin' e Akademisë Albanologjike Saveriane" vë në dukje profesor Plasari në ligjëratën e tij. Kur përmendte "Dom Ndreun" si frymëzues të Akademisë Albanologjike Saveriane, Plasari thotë se Zamputi nuk nënvleftësonte rolin e Zef Valentinit në themelimin e saj, si studiues dhe njëherësh si organizator i zoti. "Por në hulumtimin e rrethanave të vitit 1937, që favorizuan krijimin e Akademisë nga saverianët, raporti intelektual mes Valentinit dhe Mjedës duhet llogaritur drejt. Nuk ishte fjala për Valentinin siç e shohim sot nga fotot e qarkullimit të gjerë: me mjekër të bollshme dhe pa flokë më në kokë. Në atë moment historik për studimet shqiptare Valentini nuk ishte veçse 36 vjeç, ndërsa 70- vjeçari Ndre Mjeda jetonte vitin e tij të fundit",- tha dje Plasari. Shënoi më tej, këtë raport ka dëshmuar Zamputi kur ka shënuar në Kujtimet e veta: "Dom Ndreu, deri në vdekje, ka qenë konsulent kryesor i Valentinit...". Që Zamputi ka dëshmuar të vërtetën e konfirmon vetë Valentini, i cili më 1934 i shkroi Mjedës nga Italia për ditën e emrit: "Kam nxjerrë leje me Ju shkrue, si përjashtim të detyrshëm prej rregullavet të shterngueta të këtûshme; por në mos u bâftë nji përjashtim për Shn'a Ndrén e për D. Ndrén, per kê do t'a baj? Sá dashtní e sá ndimë, e mësime e këshille e shpenxime e fjalë të mira nuk mund t'i harroj perpara Zotit, as nuk mund të lâ të mendojnë nierzit se i harroj".
Për sa më lart, Plasari, që e ka studiuar më gjatë këtë raport përmes dokumentesh, dorëshkrimesh a letrash ende të pabotuara, bën me dije se "për këtë pozicion të Ndre Mjedës si ' frymëzues' i Akademisë Albanologjike Saveriane, nevojitet një ndalesë në profilin e tij që këtu intereson. Në kulturën shqiptare profili i Mjedës si albanolog, - specialist i disa disiplinave gjuhësore duke filluar nga paleografia dhe deri te gjuhësia krahasimtare, i historisë antike dhe asaj mesjetare, i arkeologjisë, i folkloristikës etj. - ka pas mbetur i skajuar në hijen e veprës së tij poetike, shumë më popullore ajo.
Plasari nga foltorja e Akademisë së Shkencave, përplot me dëgjues, akademikë e studiues, vë në dukje se përkushtimi i Mjedës si kërkues mund të regjistrohet prej fundit të shek. XIX, qëkurse në vitin 1893 i shkruante Nikollë Naços, kryetar i shoqërisë "Drita" në Bukuresht, se kishte plan të shkruante një "Histori të Shqipërisë". Për sa më sipër, dëshmon për kërkimet e tij të moshës së re, qoftë edhe tërthorazi, letërkëmbimi i tij me Gustav Meyer- in ( 1892- 1893, 18951896). "... il mio desiderio sarebbe di fondare colà [ a Scutari], col consenso dei Superiori, una scuola di perfezionamento nella lingua albanese",- i kishte shkruar Mjeda vetëm 25vjeçar albanologut të madh gjerman në kohën kur Shqipëria ishte ende "turke",- tha Plasari. Profesori kujton edhe të tjera punë te vlershme të Mjedës, kur e përmend si një prej gjashtë anëtarëve themelues të "Komisisë Letrare Shqype" ( 1916- 1917), e mbledhur për përzgjedhjen dhe caktimin e një standardi të gjuhës shqipe. Në vijim, të një ligjërate që mban formën e një studimi të mirëfilltë që meriton botimin në një libër, Plasari thotë: "Kthimi i tij i përmendur si mësimdhënës në Kolegjin Saverian dhe Seminarin Papnor prej vitit 1930 mundësoi një përfshirje edhe më të gjerë të Ndre Mjedës në studimet albanologjike.
Ai kujton edhe "befasinë" e shfaqjes së Mjedës si autoritet në paleografi, ndoshta i pari studiues shqiptar që introduktoi në këtë fushë metodat e përparuara të kohës për riprodhimin dhe komentimin e dokumenteve të vjetra të gjuhës shqipe, e jo vetëm. Ai vuri në dukje se deri dy javë para se të vdiste, Mjeda e kishte mendjen te punimet e veta: më 15 korrik 1937 i shkruante Zef Valentinit në Itali duke e porositur që fotografimin e veprën së Budit Rituale romanum ta kryente në "grandezza naturale". Injac Zamputi pati mundësinë që prej vitit 1931 deri në vdekjen e Mjedës të kishte me të marrëdhënie të përditshme. Sipas Plasarit, një nga "privilegjet" që Zamputi i ri gëzonte ishte të trokiste pothuaj çdo ditë në mëngjes te dera e dhomës së "Dom Ndreut" dhe ta shoqëronte nëpër rruginat e shumta që çonin te salla e mësimit në ndërtesën e Seminarit, ku xhakonët dhe shekullarët në orët e mësimit të Mjedës bashkoheshin. Plasari e citon Zamputin në Kujtimet e veta për ato vite: "Gjashtë vjet që kalova në hijen dhe shoqërinë e tij më kanë vlejtur më shumë se dy universitete, sepse ai, përveçse në lëmin gjuhësor dhe letrar, kishte një horizont shumë të gjerë, që përfshinte të gjitha fushat humanistike aq sa, për këtë, mund ta quaje enciklopedik". Ky ishte pra personaliteti që më 1937 do të bëhej "frymëzuesi" i themelimit të Akademisë Albanologjike Saveriane, - tha Plasari.