Enkas për “Milosao”
Dorëshkrimi i fundit i studimeve kritike të Camajt Martin Camaj: Pse është aktual Gjergj Fishta
Fjala ‘ aktualiz im’ na qet ndër mend kthimin tek një proces i nisun dhe i këputun në një shêj vendi. Ndoshta dikush mendon se vijimësia, rimarrja e procesit mbërrihet tue marrë të dy fijet e këputuna e ngjiten bashkë, bile tue lidhë nye po aty [ ku] janë këputë para afër një gjysmë shekulli. Don me thanë zhvillimi i traditës kulturore ndër ne i këputun nuk ka shembull anaçor në asnjë kulturë të popujve që dalin nga diktatura staliniane dhe kërkojnë rrugë kthimi në traditë e vet të mirëfillt. Rasti ynë ashtë i veçantë, për ju të breznisë së re posaçe. Juve ju mbetet të filloni një proces të ri, pra, ta aktualizoni traditën në kushte të reja. Edhe Fishta do lexue përsëri, jo vetëm Shkodër, por edhe në Tiranë, Vlorë e Korçë. Ju të lindun në pjesën e dytë të këtij shekulli në trollin tonë amë, amë edhe për ne të diasporës, Fishta iu tingllon si emën abstakt nëse nuk e lidhin me një emën vendi Fishtë, katund i Zadrimës ku lindi Poeti ynë.
Para se të kaloj në shqyrtimin e temës së dhanun nalt, si nis me jetue ve- pra artistike e ndalueme këtu tek ju, due të sjelli vërejtjen se Fishta në diasporën shqiptare të shprishun nëpër botë e vepra e tij nuk ashtë qitë kurr në harresë. Mbas 1950 Lahuta e Malcís u botue dy herë në mija ekzemplare në Romë dhe i treti botim gjindet në shtyp në një Editorí kosovare. Lahuta u përkthye gjermanisht nga albanologu i përmendun Max Lambertz, i cili ishte profesor i uni- versitetit të Leipzig- ut, në zonën- komuniste. Qeveria e Enver Hoxhës ndërhyni që Lahuta e përkthyeme mos të botohet në DDR ( RP Gjermane), andaj doli në dritë në Gjermaninë Perëndimore ( Botues: Südosteuropa Institut. R. Oldenbourg Verlag. München 1958).
Kangë të ndryshme të Lahutës si edhe shumë copë nga satira e Fishtës kanë qenë përkthye prej Ernest Koliqit dhe botue herë mbas here në revistën letrare “Shêjzat” - Le pleiadi në Romë ( 1957- 1974) Lahuta tanësisht e përkthyeme doli në Palermo në vjetet ‘ 60; përkthyesi Ignazio Parrino: albanolog arbëresh dhe dishepull i prof. Zef Valentinit, drejtor i “Istituto di Studi Albanesi” – Universita di Palermo.
Për Fishtën në këtë ndërkohë kanë shkrue stu- diues të shquem, ndër ta del në pah prof. Arshi Pipa i Universty of Minnesota ( USA) ( sh. Trilogia albanica, në 3 vëllime, 1978. München) etj. Këtu po marr rastin t’ju vê në dukje se disa përkthime të Arshi Pipës në gjuhën anglishte janë dëshmi e madhshtisë së vargjeve të Fishtës si në asnjë përkthim në ndoj gjuhë tjetër. Pipa ashtë edhe autor i tri veprave poetike, botue në mërgim: Libri i burgut, Rusha e Meridiana. Ka botue mija faqe gjithnjë në gjuhën anglishte mbi letërsinë shqipe, mendmin filozofik dhe estetik të spiritualitetit apo pajës shpirtnore shqiptare. Po shfrytëzoj këtë rast, por tue mbetë gjithnjë mbrenda temës, të theksoj se pa veprat e Arshi Pipës nuk mund të lidhet filli i këputun i traditës letrare ndër ne. Për këtë pinjuell të qytetit tonë, të Shkodrës; duhet të jeni krenarë!