Ku prehet familja e Skënderbeut, gjurmët jashtë Shqipërisë pas 5 shekujsh
Dalin dokumentet e imazhet për kulturën materiale të familjes së Kastriotëve
Temën e mëposhtme nuk e trajtoj vetëm pasi për 45 vjet jam i përfshirë në sfer ën e punonjësve që merren me vlerësimin e monumenteve të kulturës materiale.
Historiani i katedrës, gjurmon, studion, seleksionon, interpreton dhe analizon botime, materiale dhe arkiva të ndryshme, të cilat jo gjithmonë shfaqin të vërteta historike. Veç kësaj në këto hulumtime, ka rëndësi esenciale, këndvështrimi i studiuesit, shkalla e synimit për objektivitet për probleme të ndryshme dhe së fundi përfundimi konkluziv i studiuesit. Kuptohet se faktori më determinant në analizat historike mbetet pa dyshim formimi etno- politik i studiuesit. Dhe në këto kushte, kur komuniteti human për arsye të ndryshme, në shumë raste vuan diagnozat e historisë, ballafaqimi konkret me monumentet e kulturës materiale përballet me dëshmi të vërteta historike, të cilat hedhin poshtë sajimet e pseudo- burimeve historike.
Lidhja e monumentit të kulturës materiale me historinë është organike. Ai është përfaqësuesi i një periudhe historike, i një personazhi historik dhe kështu me ekzistencën e tij, monumenti i përcjell historinë mbarë brezave. Duke e kuptuar monumentin si një dëshmi të vërtetë, në rreshtat në vazhdim do të trajtojmë, pikërisht duke u mbështetur në monumentet do të përshkruajmë, disa objekte të kulturës materiale të lidhura me historinë e familjes së Kastriotëve.
NË KËRKIM TË KASTRIOTËVE JASHTË SHQIPËRISË
Meriton të vihet në dukje fakti që më shtyu të gjurmoj në kërkim të historisë së Kastriotëve jashtë Shqipërisë. Në shkurt të 1996- ës gjatë një vizite në Këshillin e Europës në Strasburg, për të diskutuar rreth problemeve statike në Kalanë e Krujës, studiues nga Valencia e Spanjës, më informuan se në Real Manastirin San Trinidad të qytetit e tyre, ndodhen varret e pjesëtarëve të familjes së Kastriotëve, fakt që më zgjoi një interes të veçantë. Në qershor të 2001- t me ndihmën e Generalitat Valenciana mu mundësua vizita në këtë qytet historik të Spanjës. Burimet e shumta historike dëshmojnë për një lidhje të fuqishme të familjes së Kastriotëve gjatë shekullit të XV me Mbretin napolitan Alfonsi V i Aragonës. Kurora mbretërore e Aragonëve përfshinte dhe Mbretërinë e Valencias. Aragonët me Kastriotët realizuan aleanca të fuqishme ushtarake dhe dihet që Mbreti Ferrante i Napolit i caktoi feude të mëdha familjes së Skënderbeut në Italinë e Jugut.
Pas vdekjes së Skënderbeut në vitin 1468, familja e tij emigroi në Mbretërinë e Napolit, duke u marrë në mbrojtje nga Aragonët. Në vitin 1499, kur nëna mbretëreshë Xhovana bashkë me të bijën shkuan në Valencia tek i vëllai Fernando- Katoliko, ato shoqëroheshin dhe nga Donika, gruaja e Gjergj Kastriot Skënderbeut. Donika në Valencia udhëtoi bashkë me familjen e të birit Gjonit si dhe me një eskortë prej 20 kalorësish. Gjoni, djali i Donikës dhe i Skënderbeut, ishte martuar me Irenën, vajzën e despotit serb Lazar Brankoviç dhe të Elena Paleologut, vajzën e despotit të Moresë, Tomas. Gjoni me Irenën, që vdiq në vitin 1505, pati shumë djem, të cilët vdiqën në moshë të re, veç Ferdinandit. Gjoni me të birin, Alfonsin, kanë qenë në Spanjë, ku në vitin 1500 kanë luftuar përkrah spanjollëve e kundër arabëve, në krahinën e Alpanjaros.
DONIKA KASTRIOTI
Më 23 gusht 1503 Donika është parë në një pritje me mbretëreshat aragonase në Valencia. Më pas, kur në vitin 1506 ato u kthyen në Napoli nuk shoqëroheshin nga Donika, e cila duket se mbeti në Valencia. Në Valencia ndodhet Ma- nastiri Mbretëror Shën Trinidad, i ndërtuar në vitin 1445 nga Mbretëresha Aragonase Maria de Castiljo, e cila pas vdekjes në vitin 1458 u varros në portikun e Manastirit. Skulptori i njohur Antoni Dalmau realizoi një vepër mortore monumentale për mbretëreshën. Manastiri 563 vjeçar deri më sot ka pësuar disa rikonstruksione.
Autorët, Sales më 1761 dhe Goerlich në vitin 1998, publikojnë se në kapelën San Migele në veri- lindje të naosit, në fillim të shekullit të XVItë është varrosur gruaja e Gjon Kastriotit, birit të Mbretit të Shqipërisë Gjergj Kastrioti i mbiquajtur nga turqit si Scanderbeg. Sipër varrit të saj ka qenë vendosur ikona e Shën Mërisë, sot e zhvendosur në kapelën karshi. Kjo ikonë është sjellë këtu nga Beatriçja e Hungarisë, mike e Xhovana Skanderbeg, gruaja e Gjon Kastriotit. Në kapelën e San Migelit është gërmuar dhe nuk kanë dalë relike nga varre të hershme. E vërteta se pas vitit 1506 Donika nuk u kthye më në Napoli, të shtyn të mendosh se edhe vetë gruaja e Skënderbeut mund të jetë varrosur në Valencia, bashkë me eskortën historike të saj, e cila mund ti ketë varret në oborrin e brendshëm- portik të manastirit.
ALFONS KASTRIOTI
Dëshmi e qartë materiale nga manastiri është pllaka e varrit e Alfonsit, birit të Gjonit. Varri i tij ka qenë tek vendi i korit të kishës, në qoshen veri- perëndimore të naosit, por që pas djegies së kishës, pllaka u zhvendos në kapelën majtas hyrjes së saj. Mbi këtë pllakë mermeri të zi lexohet "Këtu prehet Alfonso, biri i të famshmit Georgo Castroto, mbret i Albanisë, i braktisur nga turqit, fortesë e pamposhtur e krishterimit, i cili u quajt nga turqit Escardabech dhe i cili për prejardhjen e tij, vlerën dhe madhështinë e shpirtit, krahasohej me mbretin Alesandro të Maqedonisë. Vdiq në moshën 15 vjeç në këtë qytet të Valencias, viti 1503". Duke parë moshën dhe vitin e vdekjes dhe botimet për kishën është e qartë se bëhet fjalë për birin e Gjonit dhe jo të Skënderbeut. Manastiri Mbretëror San Trinidad i Valencias shpreh lidhjen e fuqishme të familjes arbërore të Kastriotëve me dinastinë mbretërore aragonase. Së pari, këtu pasqyrohet orientimi europianoperëndimor i Skënderbeut si dhe përqafimi i fesë katolike nga ana e tij. Kjo nga njëra anë, më tej, vendvarrimin i një pjese të familjes së Kastriotëve në Manastirin Mbretëror të Valencias, ku prehet edhe vetë Mbretëresha aragonase e shekullit XV Maria de Castiljo, dëshmon konsideratën e lartë të dinastisë spanjolle ndaj Kastriotëve, aq më tepër që varret e Xhovanës dhe Alfonsit ndodhen në naosin e kishës, ndërsa ai i mbretëreshës në portik, ku prehet edhe eskorta kalorsiake e Donika Kastriotit. Aq më tepër po të dëshmohet se edhe vetë varri i Donikës ndodhet në këtë manastir. Edhe interpretimi i përmbajtjes së pllakës së Alfonsit, e cila daton nga viti 1503, përfaqëson vlera historike për Gjergj Kastriot Skënderbeun. Shkrimi fillon me shprehjen "i famshmi Georgo Castroto, Mbreti i Shqiptarëve, pra me superlativën "i famshmi" dhe me titullin "Mbret".
Dihet se krejt rastësisht Skënderbeu nuk arriti të shpallej "Mbret" nga ana e Papatit, pasi Papa Piu II nuk mundi të mbërrinte në Shqipëri në vitin 1464 për ta kurorëzuar atë si monark. Epitafi vazhdon "fortesë e pamposhtur e krishterimit", një cilësim që e vlerëson shumë figurën e Skënderbeut nga ana e Ko- munitetit Perëndimor. Kjo është një shprehje shpesh e përsëritur, por kur është e gdhendur në një gur të 1503 në zemrën e një kryevepre religjioze aragonase, shprehja fiton vlera të shumëfishta. Pllaka mbyllet me konsideratën për figurën personale të Skënderbeut, bile duke e krahasuar atë me mbretin Aleksandër të Maqedonisë, konsiderata që nuk kanë nevojë për komente.
NAPOLI, KONSTANTIN KASTRIOTI
Në qendër të Napolit ndodhet kisha monumentale Santa Maria la Nova, një nga objektet më të vizitueshme të këtij qyteti historik. Origjina e kësaj kishe vjen nga fundi i shekullit të XIII- të, kur Karli i I Anzhu ndërmori një ndërtim fortifikues në këtë vend. Pas disa dëmtimeve të pësuara gjatë shekujve XV- XVI, në gjendjen e sotme kisha Santa Maria la Nova përfaqëson një ndërtim pak më të hershëm se tre shekuj, me relike të ruajtura nga shekujt paraardhës. Sot kisha është një qendër e rëndësishme e artit dhe e studimeve religjioze italomesdhetare. Në portikun e kishës ndodhen një sërë varresh monumentalë, ndërmjet të cilëve spikat ai i Konstantin Kastriotit, djali i Gjonit, nipi i Skënderbeut. Varri i Konstantinit është një vepër arti në mermer, punuar nga mjeshtri i njohur Jacopo della Pilla. Konstatini, djali i Gjonit, vëllai i Alfonsit të varrosur në Valencia, në moshën 20 vjeçare, në vitin 1497 u shpall Kryepeshkop i Izernias, qytet në veri të Napolit, pranë Molizes. Në pllakën e epitafit të kushtuar nga e gjyshja Donika thuhet: "Konstatin Kastrioti, i varrosur këtu, i cili është prej gjaku e farefisi të kulluar mbreti e perandori dhe fisnik për dëlirësi dokesh, për dinjitet, Kryeprift i Izernias, që vdiq para kohe. Donika Komina, stërgjyshja nga babai, i bëri këtë varr të mrekullueshëm në vitin njëmijë e pesëqind". Këtë objekt Donika e ka realizuar kur tashmë ndodhej e larguar në Valencia. Kisha Santa Maria la Nova përfaqëson një vepër historike dhe arti. Në brendësi ajo përmban shumë realizime gdhendjeje në gur me mbishkrime historike nga familje të njohura, mes të cilëve edhe ajo e Argonëve, miq