Pasuria leksikore

fonetikën dhe gramatikën historike të shqipes e çuan autorin natyrshëm edhe te rindërtimi i historisë së fjalëve, të origjinës së tyre, të zbulimit të kuptimeve më të hershme apo të kryehershme të tyre, pra te etimologjia e fjalëve të shqipes dhe pasqyrimi i tyre në një fjalor etimologjik.

Vështirësia me të cilën përballet studiuesi për rindërtimin e formës dhe të kuptimit të fjalëve është e madhe në rastin e shqipes, e cila ka një dokumentim shkrimor relativisht të vonë, në shekullin XVI, dhe jo të vëllimshëm, me një numër të kufizuar tekstesh. Ndryshe qëndron puna me gjuhë si greqishtja, latinishtja apo indishtja e vjetër që kanë një histori shumë të gjatë shkrimi të dokumentuar me tekste të shumta që dëshmojnë se si kanë qenë përdorur fjalët në periudha të hershme të historisë së tyre dhe kur kanë hyrë në këto gjuhë. Veç kësaj shqipja është një gjuhë që ka pësuar shndërrime të shumta gjatë shekujve dhe forma e fjalëve ka ndryshuar mjaft nën veprimin e theksit dinamik duke ndikuar në tkurrjen e rrëgjimin e tingujve, çka e vështirëson identifikimin e formës së hershme të fjalës. Për shqipen mbetet të zbatohet kryesisht metoda krahasuese, për ato fjalë që gjenden edhe në gjuhët e tjera simotra indoeuropiane, dhe metoda e krahasimit dhe e rindërtimit të brendshëm, për fjalët e krijuara brenda gjuhës me brumin e saj. Por ato gjurmë të vjetra të ruajtura në tekstet e vjetra shqipe, në të folmet e dialektet e shqipes, sidomos në ato të diasporës që ruajnë tipare arkaike, në folklorin gojor dhe ndonjëherë edhe në onomastikë, janë të dhëna të çmuara për historianin e gjuhës për të rindërtuar etimonin e fjalëve. Këtë metodë pune kanë ndjekur albanologët e shquar paraardhës, që nga Gustav Meyeri, Jokli e sidomos Çabej, në rezultatet e shënueshme që kanë arritur në fushën e studimeve etimologjike të shqipes. Në kohën e Meyerit njohuritë për tekstet e vjetra shqipe dhe numri i teksteve shqipe që kishin studiuesit në dispozicion ishin më të kufizuara dhe të tilla ishin edhe njohuritë për dialektet e shqipes. Jokli i çoi më përpara studimet etimologjike të shqipes duke zbatuar një metodë më efikase për shqyrtimin e prejardhjes së një fjale: mbledhjen sa më të gjerë të dëshmive të fjalës në gjuhë, të trajtave e varianteve të saj në hapësirë e në kohë; studimin e fjalës së pari brenda gjuhës, duke u nisur nga mjetet e vetë shqipes dhe pastaj duke bërë krahasime me gjuhët fqinje ose më të largëta; shqyrtimin e fjalës në lidhje të ngushtë me sendin apo konceptin që shënon ajo, sipas metodës fjalët dhe sendet, një metodë ndërdisiplinore që lidh gjuhësinë me etnografinë apo kulturën popullore. Këtë metodë të mësuesit dhe mikut të tij përvetësoi dhe ndoqi Eqrem Çabej në studimet e tij etimologjike, duke i çuar në një shkallë më të lartë mbas grumbullimit prej një kohe të gjatë prej tij dhe prej institucioneve shkencore të një materiali mjaft të pasur për shqipen, si nga tekstet e shkruara, të vjetra e të reja, ashtu edhe nga dialektet e nga folklori, studime që u konkretizuan në 6 vëllimet Studime etimologjike në fushë të shqipes, tashmë të botuara, me një numër të konsiderueshëm njësish leksikore të shqyrtuara për nga burimi i tyre.

Fjalori etimologjik i Kolec Topallit mbështetet mbi këto arritje të gjuhësisë historike paraardhëse dhe mbi një liter- Fjalori përfshin një pjesë të madhe të pasurisë leksikore të shqipes që është aktive në gjuhë, por edhe shumë fjalë të rralla e të vjetra të shqipes, që paraqesin interes për gjurmët që kanë lënë në derivacion dmth në krijimin e fjalëve të prejardhura prej tyre, e në toponimi. trevat ku flitet ajo, brenda apo jashtë kufijve shtetërorë apo edhe nga diaspora arbëreshe, të mbledhura nga një literaturë e pasur dokumentare. Falë përvojës së fituar nga arritjet vetjake e të paraardhësve, falë shfrytëzimit të të dhënave të reja burimore dhe punës intensive e sistematike disavjeçare, ai arriti të përfundojë një fjalor etimologjik të gjuhës shqipe me numrin më të madh të njësive leksikore të dhëna deri më sot nga bej nisej nga një konceptim i gjerë i etimologjisë jo thjesht si gjetje e etimonit apo gurrës së një fjale, por vështrimi i jetës së fjalës në një kuptim të përgjithshëm: zona e përhapjes së fjalës, mjedisi ku u formua ajo dhe zhvillimi i brendshëm i saj, degëzimet në forma dhe kuptime sekondare, prodhimtaria e saj në gjuhë, lidhjet me fjalë të tjera përbrenda leksikut të gjuhës etj. Si metodë të punës shkencore ai kishte mbështetjen mbi faktet konkrete të gjuhës shqipe, njohjen e lëndës së gjallë gjuhësore në të gjitha shfaqjet e format e saj në hapësirë dhe në kohë për të dhënë interpretimet gjuhësore. Ai nisej së pari nga krahasimi i brendshëm i fjalës me fjalë të tjera brenda gjuhës dhe pastaj kalonte në krahasimin e jashtëm.

Metoda e krahasimit të brendshëm në studimet etimologjike të Kolec Topallit është parësore në shpjegimin e burimit të fjalëve të ndryshme. Në analizën etimologjike të fjalës ai sheh së pari lidhjet e saj me fjalët e tjera të afërta brenda gjuhës, vendin që zë fjala në sistemin leksikor të shqipes. Më tej ai kërkon lidhjet