Bochardt: Në zgjedhjet e 2019 me teknologji të re, depolitizim të procesit të numërimit
Ambasadori i OBSE- së: Shitblerja e votës, të hetohen më shumë raste "Kemi filluar të trajnojmë zyrtarë zgjedhorë"
Ambasadori i OSBE- së, në Shqipëri Bernd Borchardt deklaroi dje, gjatë një interviste për Vizon Plus se për organizimin e zgjedhjeve të 2019 ka kohë që të aplikohet edhe teknologjia e re, por kjo kërkon shumë punë dhe prokurime të kushtueshme. Ai bën thirrje që çështja e shitblerjes së votës të hetohet me seriozitet.
Z. Ambasador, Komisioni i Reformës Zgjedhore ka nisur punën nga nëntori i vitit të kaluar. Në këndvështrimin tuaj, si është produkti i tij, si po vazhdon ecuria e këtij komisioni?
Pikësëpari, është vërtet e rëndësishme të theksohet se ne e mirëpresim ngritjen e Komisionit të Posaçëm të Reformës Zgjedhore në një fazë shumë të hershme dhe faktin që tani ata janë vetëinstitucionalizuar dhe kanë hartuar një kalendar pune. Ky është një hap në drejtimin e duhur dhe ka mbetur ende edhe pak kohë për të bërë ndryshime, reformime. Aspekti i dytë, që ne vlerësojmë, janë dëgjesat me shoqërinë civile. Kjo tregon që komisioni dëshiron ta bëjë procesin gjithëpërfshirës. Së treti, ne rekomandojmë që të përfshihet edhe Komisioni Qendror i Zgjedhjeve, i cili ka fituar shumë përvojë.
Z. Ambasador, një ndër pikat e forta të diskutimit politik është edhe aplikimi i teknologjisë në zgjedhje: votimi dhe numërimi elektronik. Një vit më parë, në një intervistë për "Vizion Plus", ju thatë se në zgjedhjet politike të qershorit ishte e pamundur aplikimi i teknologjisë. A mendoni se ekziston koha e nevojshme për t'u përgatitur dhe për të përgatitur teknologjinë në zgjedhjet politike apo, pse jo, të bëhet një projekt pilot në zgjedhjet lokale për të kuptuar efektshmërinë e këtij procesi?
Vitin e kaluar, debati për teknologjitë e reja të votimit filloi në një fazë shumë të vonë dhe ne paralajmëruam shumë qartë, edhe në emisionin tuaj, se mund të krijonte probleme të mëdha nëse politika shqiptare do të përpiqej t'i fuste teknologjitë e reja brenda një kohe shumë të shkurtër. Tani ka kohë. E megjithatë, teknologjitë e reja të votimit janë sfidë e madhe, edhe pse kanë ngelur më shumë se tre vjet deri në zgjedhjet e ardhshme kombëtare. Një nga rekomandimet e forta të OSBE- së dhe ODIHR- it, si dhe praktikat më të mira ndërkombëtare tregojnë se këto teknologji duhet që të testohen. Ju e dini, në vitin 2013 u bënë dy teste dhe që të dyja dështuan. Kështu që, pikësëpari, duhet të keni provën që këto teknologji funksionojnë dhe cila prej tyre konkretisht. Zgjedhjet vendore të 2019- s do të ishin rast i mirë për këtë. Këto zgjedhje do të zhvillohen pas një viti e gjysmë, por duhen bërë disa prokurime të kushtueshme. Kjo kërkon kohë, nëse bëhet në mënyrë transparente. Pra, duhen marrë disa vendimeve. Përveç kësaj, duhen bërë edukimi i zgjedhësve. Zgjedhësi i zakonshëm është mësuar të vendosë një kryq në një fletë letre dhe shumë njerëz nuk janë nga ata që merren gjysmën e ditës me celularin, si fëmijët në autobus. Njerëzit duhet të njihen me mënyrën e re të votimit dhe kjo kërkon kohë. Pra, që përpara zgjedhjeve vendore, duhet bërë trajnimi i zgjedhësve. Pra, koha fluturon. Tani ka mbetur edhe një vit e gjysmë kohë. Unë do të nxitja një përshpejtim të procesit. Teknologjitë e reja të votimit kanë shumë aspekte. Unë kam rekomanduar tashmë publikisht që të shqyrtohet me kujdes numërimi elektronik. Një nga rekomandimet tona të forta ka qenë gjithmonë depolitizimi i administratës së zgjedhjeve dhe ndoshta numërimi elektronik do të kontribuonte në depolitizimin e procesit të numërimit. Dhe kjo nuk është edhe aq e kushtueshme. Aspekte të tjera, si teknologjitë e reja të votimit për identifikimin e zgjedhësve, mbartin disa rreziqe. A do të funksiononte? Kjo duhet testuar me hollësi. Si t'i kemi të dhënat që na duhen në qendrat e votimit? A do të funksiononte gjithmonë lidhja me internetin? A ekziston rreziku i ndërhyrjeve nga hakerat? Ajo që dua të them është se teknologjitë e reja të votimit duhet ta rrisin besimin te zgjedhjet dhe nuk duhet që, në kohën e hakerave dhe sulmeve kibernetike, ato ta ulin këtë besim te zgjedhjet.
Z. Ambasador, një tjetër moment i debatit politik është edhe votimi i shqiptarëve që jetojnë jashtë vendit. A keni ju një këshillë ose, pse jo, edhe një model, tek i cili mund të bazohet politika shqiptare për t'ia arritur qëllimit të votimit të shqiptarëve jashtë atdheut?
Votimi jashtë vendit ngre dy çështje madhore. Njëra është çështja e sistemit zgjedhor, kurse tjetra është ajo e metodologjisë. Sa i përket sistemit zgjedhor, ka shembuj të shumtë. Unë vetë jam gjerman. Në vendim tim, unë mund të regjistrohem dhe kështu bëra në zgjedhjet e kaluara, në zonën zgjedhore ku jetoja së fundmi, në pjesën veriore të Berlinit dhe zona zgjedhore ma dërgoi këtu fletën e votimit. Vura kryqin dhe ua dërgova prapë. Kjo është njëra nga mënyrat e mundshme. Ka edhe mënyra të tjera. Ne organizuam dy konferenca, për teknologjitë e votimit dhe për votimin jashtë vendit, për t'i njohur vendimmarrësit shqiptarë me rreziqet dhe problemet e mundshme. Me sa e ndoqa diskutimin, ideja e realizimit të votimit jashtë vendit përmes internetit është identifikuar tashmë si jashtëzakonisht e vështirë. Ngaqë kjo do të shoqërohej me rrezikun e sulmeve nga hakerat dhe sulmet kibernetike dhe ngaqë është jashtëzakonisht e komplikuar ruajtja e fshehtësisë së votës. Prandaj, kjo zgjedhje është jashtëzakonisht e vështirë dhe kërkon edhe përdorues që janë shumë të sofistikuar, që do të thotë punë e jashtëzakonshme trajnimi. Një tjetër opsion, i cili është edhe opsioni i preferuar në nivel ndërkombëtar, është votimi me postë. Ky është i mundur. Nuk ka rekomandime të OSBE- së apo ODIHR- it se si duhet të bëhet votimi për shtetasit që jetojnë jashtë vendit. Për këtë nuk ka as standarde ndërkombëtare, por ka përvoja që tregojnë se çfarë ka funksionuar, çfarë ka rezultuar shumë e komplikuar, çfarë mund të bëhet më lehtë dhe votimi me postë është sigurisht diçka që mund të bëhet më lehtë. Një nga çështjet është se si mund të bëhet regjistrimi i zgjedhësve. Siç edhe sapo shpjegova shembullin tim, unë duhet të regjistrohesha sërish në zonën zgjedhore ku jetoja më parë në Berlin. Në vende të tjera ka modele të tjera. Pastaj, është edhe çështja se si përfaqësohen zgjedhësit jashtë vendit, në listat e zakonshme apo nga anëtarë të posaçëm të parlamentit që zgjidhen nga zgjedhësit jashtë vendit, i cili është gjithashtu, një tjetër model. Pra, është, diçka që duhet diskutuar gjerë e gjatë. Ne rekomandojmë që kjo të bëhet në një mënyrë të thjeshtë, në një mënyrë që kushdo ta kuptojë lehtë, përndryshe zgjedhësit që nuk janë të sofistikuar mund të frenohen e të mos votojnë.
Z. Ambasador, një tjetër pikë debati është edhe fakti i sistemit zgjedhor në Shqipëri. Ju e keni ndjekur shumë procesin zgjedhor në vendin tonë. Si e konsideroni sistemin aktual dhe mendoni se mund të ketë hapësira për ta ndryshuar atë?
Ne dhe ODIHR- i kemi bërë disa rekomandime për disa ndryshime. Një shembull shumë i njohur është sugjerimi për ndryshimin e dispozitave të Kodit Zgjedhor në lidhje me të ashtuquajturat "kaseta" të gatshme që vijnë nga partitë në stacionet televizive dhe identifikimi shumë i qartë për shikuesit se ajo që po shohin nuk është gazetari, por produkt i një partie politike, ose heqja dorë nga transmetimi i tyre. Ne i përgëzuam ata që e bënë këtë, siç bëri RTSH- ja në zgjedhjet e fundit. Një tjetër aspekt është çështja e sistemit zgjedhor. Mes Shteteve pjesëmarrëse të OSBE- së ka një sërë sistemesh, kështu që ka shumë hapësirë manovrimi për një vendimmarrje legjitime të aktorëve vendas, të pakicave kombëtare, e të një shumice të fortë të cilësuar në këtë rast. Unë e di se partitë e vogla janë veçanërisht kritike ndaj sistemit. Edhe në vende të tjera kritikohen sistemet nga partitë më të vogla. Megjithatë, kjo është një çështje për të cilën duhet të vendosin aktorët vendas. Ajo çka ne mund të bëjmë është që me marrjen e një vendimi për sistemin zgjedhor, të këshillojmë se si mund të zbatohet ai vendim në praktikë në kuadrin e angazhimeve të OSBE- së.
Z. Ambasador, në raportin e fundit të OSBE/ ODIHR- it theksohej edhe shitblerja e votës. Cili është opinioni juaj për këtë fakt?
Raporti trajtoi kryesisht perceptimin e shitblerjes së votës, gjë që cenon besueshmërinë e zgjedhjeve. Dhe besueshmëria është një çështje thelbësore. Kështu që ai rekomandon ndërmarrjen e më shumë hapave për shmangien dhe luftën ndaj shitblerjes së votave, shpërdorimit të burimeve shtetërore dhe presioneve të lidhura me punësimin, pra kundër të gjitha llojeve të krimeve dhe mashtrimeve zgjedhore. Në fushën e shpërdorimit të burimeve dhe të presioneve, një rekomandim që mund të bëhej është ai i ngritjes së një Avokati Populli apo i një mekanizmi tjetër - rekomandimi ynë nuk bën ndonjë specifikim të posaçëm në mënyrë shumë të hollësishme - për mbikëqyrjen e procesit, përdorimin e këtyre burimeve gjatë fushatave zgjedhore. Pra, duhet të bëhet në një plan më afatgjatë ajo çka administruesit teknikë bënë gjatë zgjedhjeve të fundit. Një nga konstatimet e vlerësimit të tyre ishte se nuk patën kohë të mjaftueshme. Një nga rekomandimet që bën raporti i ODIHR- it për shitblerjen e votave është ashpërsimi i dënimeve penale, ndërkohë që rekomandim i fortë është qasja më aktive e prokurorisë. Ka pasur një numër treshifror rastesh që i janë përcjellë prokurorisë. Me mbështetjen e Këshillit të Evropës u ngrit edhe një linjë telefonike falas, një portal, ku njerëzit mund të dërgonin ankesa. Dhe ankesa ka pasur. Kjo nuk është diçka që është shpikur. Problemi ekziston. Se sa i madh është ky problem, askush nuk e di me të vërtetë. Megjithatë, problemi ekziston dhe ai mund të luftohet duke e frenuar përmes dënimesh më të ashpra dhe përmes shembujve të një ndjekjeje penale efikase dhe trajtimit të tij me seriozitet. Bëhet fjalë për një krim. Ne e kemi mirëpritur hapjen e çështjeve nga prokuroria në lidhje me shpërdorimin e burimeve shtetërore dhe unë kam theksuar disa herë publikisht se do ta donim shumë të shihnim edhe hapjen e çështjeve për shitblerjen e votës.
Zgjedhjet në Shqipëri administrohen nga partitë politike. Mendoni se ka ardhur momenti që proceset zgjedhore të administrohen nga nëpunës civilë, pra të kemi një depolitizim të gjithë hierarkisë së administrimit të zgjedhjeve?
Ne e kemi rekomanduar këtë shumë herë, pas zgjedhjeve të 2013- s, 2015- s dhe 2017- s. Pra, është rekomandim i përsëritur. Për shembull, një hap do të ishte numërimi elektronik, siç e shpjegova. Një tjetër hap për të cilin kemi filluar të punojmë, së bashku me miqtë tanë të Këshillit të Evropës dhe Komisionin Qendror të Zgjedhjeve, është trajnimi i një grupi zyrtarësh zgjedhorë, në mënyrë që të ketë mundësi zgjedhjeje nga një grup më i madh zyrtarësh se sa nevojiten. Megjithatë, mbetet rekomandim i fortë ai i depolitizimit të të gjithë sistemit dhe vendosja e tij në duar të ekspertëve dhe jo të njerëzve të emëruar apo besnikë të partive të tyre.