DOKUMENTET E PANJOHURA PËR FISHTËN Protesta e trazirat në Bosnje kur ishte student
Botohet libri studimor i Blerina Sutës, të dhënat e reja për klerikun shqiptar dhe eposin Letra e Fishtës në shtator 1891: Më mirë kaloj në laicitet, sesa njoh si mësues...
Vlerësimi jo i shkëlqyer i Fishtës në sjellje është i lidhur me pjesëmarrjen e tij në ‘ protestën’ pa shembull, organizuar nga studentët shqiptarë të Fakultetit të Teologjisë të Livnos ( dërguar aty me ndihmë të Austro- Hungarisë), kundër lektorit P. Agostino Èengiæ. Viti 1891 duket se ka qenë një vit vendimtar në formimin e fratit të ri. Gjendur në minorancë, bashkë me shqiptarët e tjerë, ai tregohet i ndjeshëm ndaj reagimit më të vogël të etërve lektorë në fakultet, që sipas letrave rezulton të ketë qenë ' diskriminues', në krahasim me qëndrimin që mbahej ndaj klerit vendas. Në një letër që daton 20 shtator 1891, shkruar në italisht nga vetë Fishta – siç e dëshmon kaligrafia - dhe e firmosur nga gjashtë studentë të tjerë shqiptarë, drejtuar Provincialit të Urdhrit, Fishta dhe shokët e tij do të deklarojnë se do të pranonin më mirë të kalonin në “laicitet”, sesa të njihnin si “mësues” lektorin A. Cengic, i cili, sipas tyre, thellon hendekun mes grupit shqiptar dhe atij boshnjak”.
Botimi “Hulumtime mbi veprën e Át Gjergj Fishtës” i studiueses së njohur, Blerina Suta, hedh dritë mbi rininë e fratit, ndërsa ai ndiqte studimet për t’u bërë prift.
Ende i ri, teksa ishte student, njohu diskriminimin ndaj shqiptarëve, për çka studiuesja Suta, lë të kuptohet se qe fillesa e antisllavizmit të tij.
Ky botim i Sutës vjen pas atyre me tituj “Eposi i Át Gjergj Fishtës” si dhe libri “Faqe të panjohura të vepra e Pjetër Budit”.
Me thellimin e hulumtimeve të saj, për sa i takon kohës së Fishtës student, autorja rrëfen me detaje edhe trazirat që ndodhën në kuvendin e Livnos kur një grup i studentëve boshnjakë hoqën dhe fshehën portretin e Skënderbeut.
Madje, Suta shënon edhe këndvështrimin për ‘ Lahutën’ në tri kohë. “Mendimet mbi ‘ Lahutën’ do të ndërtoheshin në funksion të idesë kombëtare, që kjo vepër ka rrezatuar në faza të ndryshme të jetës së kombit: në fazën kur u shkrua dhe u realizua botimi përfundimtar i veprës - fazë kur shteti i parë shqiptar kishte mbushur një çerek shekulli – ‘ Lahuta’ plotësohet si vepër nën titullin ‘ epope kombëtare’; në fazën e ko- munizmit - kur vepra u ndalua pikërisht për shkak të vlerës nacionaliste antisllave - u mësua përmendësh dhe u transmetua nga një brez malësorësh tek tjetri; në fazën aktuale - ndoshta për të njëjtat shkaqe ideologjike që e ndaluan përgjatë komunizmit - ky epos po merr gjithnjë e më shumë ngarkesë nacionale, duke dëmtuar në mënyrë arbitrare vlerat e vërteta të shenjës letrare”.
Vetë poema përbëhet prej 15 613 vargjesh tetërrokësh ( me theks kryesisht mbi rrokjen e 3- të dhe të 7- të, siç e do tradita shqiptare e vargut), të organizuara në 30 këngë. Pjesa më e madhe e këngëve do të botohej veçmas, në variante të përpunuara shpesh prej autorit, deri në formën përfundimtare. Me gjithë ripunimet për t’i siguruar homogjenitet dhe vazhdimësi “blloqeve narrative” të konceptuara fillimisht si të veçanta, struktura përfundimtare e poemës nuk paraqet një strukturë të njësuar.
Për sa më lart, përveçse është një vepër arti - thotë E. Çabej - kjo vepër përbën dhe një dokument etnografik të jetës shqiptare. Këtij qëllimi i përshtatet dhe forma e jashtme e poemës, stili burrëror dhe i fortë, gjuha therëse dhe larg çdo ëmbëlsie të tepruar. “Grumbullin epik të poemit, - thoshte Çabej - e përbëjnë dinarikët e vrazhdë të këtij vendi, nga mesi i të cilëve dalin dalëngadalë trimat kryesorë. Themelin shoqëror e formon fisi me jetën e përditshme të tij, siç na shfaqet te ‘ Kanuni’ i Lek Dukagjinit mbledhur prej të ndjerit Atë Shtjefën Gjeçovit”. Për G. Valentinin vlera e poemës “është e barabartë me çdo dokument zyrtar apo me më të mirin studim shkencor për jetën dhe traditën filozofike, sociale, juridike, politike të popullit shqiptar; ndoshta edhe më mirë, pasi nga fillesa fishtiane përftohet hermeneutika më e mirë e dokumenteve dhe sugjestioni estetiko- moral, që u jep jetë dhe jehonë traditave”.
Suta shkruan se Fishta krenohej se kish qenë pikërisht ai, i vetmi poet katolik evropian, që kishte krijuar një poemë kombëtare, në të cilën edhe myslimanët e shihnin veten të pasqyruar në imazhin e një identiteti të përbashkët shqiptar.
Në intervistën e saj për “GSH”, ajo tregon më shumë për ‘ hulum- timet’ e saja.
- Nga censura gjatë regjimit komunist, çfarë humbi Fishta dhe shqiptarët?
Mosleximi i ‘ Lahutës’ gjatë regjimit komunist shkaktoi një dëm të dyfishtë në brezat e lexuesve të shkolluar gjatë komunizmit: nga njëra anë e largoi atë nga lënda historike dhe funksioni farkëtues i ndërgjegjes historike për të cilën kjo vepër që krijuar dhe nga ana tjetër e largoi nga lënda gjuhësore burimore, ajo popullore dhe e kultivuar ( e traditës së shkruar shqipe dhe të huaj) formësuar në këtë vepër sipas modelit popullor të këngës epike gojore.