Reagimi i fratit shqiptar, kur boshnjakët hoqën portretin e Skënderbeut

- A erdhi në fakt ‘ rehabilitimi’ dhe ‘ rimitizimi’ në epokën pas komunizmit?

“Rehabilitimi” nënkupton në fakt vlerësim sipas prizmit objektiv të fakteve që ofron teksti. Për shkak të mangësive të kritikës, e cila ka nevojë për shumë kohë që të rifitojë dhe korrigjojë pjesën e saj ideologjike, Fishta u rimitizua: ideologjia e kombit, e fjalës, e fesë, e veprës si strukturë, të marra vetëm në një rrafsh, pa pasur parasysh veprën si sistem, ngelen ideologji dhe autori kalon nga një mitizim te tjetri.

- Cili është raporti i saj me modelin epik ( popullor dhe romantik) të sllavëve të Jugut?

Vepra e Fishtës, siç ka thënë Cabej, duhet studiuar në kontekst të romantizmit në Europën Juglindore. E fundit në kohë përkundrejt veprave epiko- romantike e popujve sllavo- jugorë, vepra e Fishtës lind në kohën e modernitetit dhe përdor modelin popullor të këngës epike për të dialoguar me këto vepra, të cilat ndërtojnë konfliktin epik me pushtuesin turk në kohën e krijimit të shteteve të tyre kombëtare.

Vlera moderne e veprës së Fishtës qëndron pikërisht në “leximin” e historisë së afërt të krijimit të shtetit kombëtar shqiptar në optikën e shqiptarëve, konflikti epik i të cilëve u shënua sidomos me sllavët të cilët i rrezikonin kufijtë. - Ku janë pikëtakimet? Raporti i Fishtës me autorët sllavë është përmendur shkarazi nga studiuesit e Fishtës.

Edhe kritikë si Stavro Skëndi, që e krahasojnë me Gunduliç, Kashiç etj., e bëjnë dukë hequr paralele, të cilat e largojnë në kohë veprën e Fishtës duke zbehur kontekstin dhe funksionin historik të saj.

Në 2007, “Onufri” botoi veprën time studimore “Eposi i Át Gjergj Fishtës përballë eposeve të shkrimtarëve romantikë sllavojugorë”, e cila analizon funksionin e kundërt që kryejnë në formën artistike të veprës së Fishtës të gjitha rrafshet e pikëtakimit me eposin romantik të sllavëve të jugut, i cili përfshin rrafshin e substancës së ideve deh të substancës së gjuhës.

Pra nga këndvështrimi i lëndës së përdorur Fishta dhe autorët sllavo- Jugorë si Njegosh, Mazhuraniq, Grga Martiq, janë homotipikë; nga këndvështrimi i funksionit që kjo lëndë kryen në vepër, Fishta përmbys modelin e të drejtës historike që qëndron në themel të idesë që formëson veprat e tyre dhe ndërton modelin e të drejtës natyrore, në themel të idesë që formëson “Lahutën”.

- Çfarë keni gjetur duke kërkuar Fishtën nëpër arkivat sllavë?

Në arkivat sllave gjendet pjesa e materialeve që kanë të bëjnë me shkollimin e Fishtës. Ishte folur përciptazi nga studiuesit, por një sistemim i të gjitha dëftesave dhe materialeve të tjera që kanë të bëjnë me interesat e Fishtës dhe formimin e tij, nuk ishte bërë ende. Për këto materiale u ndihmova nga urdhri Franceskan në Sarajevë.

- Pse Fishta nuk u vlerësua ‘ shkëlqyer’ në shkollën e Bosnjës?

Në fakt Fishta kishte vlerësimin “Primo eminens”, i shkëlqyer, thuajse në të gjitha lëndët e formimit bazë. Vlerësimi aspak i shkëlqyer, apo problematik i tij gjendet në dëftesat që kanë të bëjnë me sjelljen.

Fishta kishte një karakter rebel dhe ishte mjaft i ndjeshëm ndaj çdo diskriminimi që grupi i studentëve shqiptarë mund të ndjente në ambientin sllav.

Një ngjarje që është zbardhur në detaje në libër është ajo e trazirave që ndodhën në kuvendin e Livnos, kur një grup i studentëve boshnjakë hoqën dhe fshehën portretin e Skënderbeut, që studentët shqiptarë e kishin vendosur përballë derës së muzeut. Në këto ngjarje, duket se Fishta ka pasur rolin e drejtuesit dhe nxitësit kryesor të frymës kundërshtuese.

- Cili është mendimi kritik për raportin e Fishtës me autorët sllavo- jugorë?

Përveç raportit të veprës epike të Fishtës me autorët sllavojugorë të eposit, të prekur më lart, kjo vepër e fundit trajton raportin e Fishtës me autorin më të rëndësishëm lirik kroat Kranjçeviq. Fishta e njohu personalisht atë dhe ndikimi reciprok në poetikën dhe mendimin për artin është trajtuar shpesh prej biografëve të autorit kroat. Nuk është rastësi që poezinë e parë ia kushton atij në gjuhën e kulturës së përbashkët, italishten, me lëndën shprehëse të autorëve të dashur prej të dyve, nga Dante te Manzoni.

Përkthimi në gegnisht i kësaj poezie, bazuar në lëndën gjuhësore të përkthimeve të Fishtës, ka qenë përvojë kulturore më vetë, duke pasur parasysh atë mangësi njohjeje me mundësitë shprehëse të gegnishtes, që brezi im ka pasur gjatë studimeve universitare.

- Ju keni një kapitull “Fishta, dallimi nga ‘ modeli’ fetar”, por cilat janë gjurmët mitologjisë biblike në veprën e tij?

Ky citim i përket një arsyetimi mbi veprën “Lahuta e Malcis”, e cila i largohet modelit fetar që ndërton eposin sllav. E drejta historike në eposin sllav të serbëve ndërtohet mbi identifikimin e fesë me kombin. Pushtimi turk ndërpreu për ta, qysh nga beteja e Fushëkosovës, mundësinë për të ndërtuar një komb të madh ortodoks. “Kalorësit e kombit” duke luftuar për fenë, luftojnë dhe për kombin. Fishta e ndërfut fenë në konceptin e të drejtës natyrore. Feja dhe kleriku kanë një pozicion të rëndësishëm të sanksionuar në kanun. Fishta nuk e prish këtë ekuilibër që ndërtohet mbi një parim më të thellë, atë të drejtës për të jetuar. Modeli poetik popullor që sendërton këtë ide është ai i Gjergj Elez Alisë, i cili çohet nga shtrati me nëntë plagë për të mbrojtur të drejtën natyrore ( shtëpinë, gjënë e gjallë, nderin).

Por, Fishta është klerik me formim të thellë dhe të jashtëzakonshëm teologjik, siç dëshmojnë veprat lirike, ku ndjehet ndikimi i të dy Testamenteve.

Një nga figurat e Dhjatës së vjetër që bëhen objekt i analizës së dy teksteve poetike në libër, është ajo e Moisiut, i identifikueshëm me gjeniun poet, i cili ka për detyrë të emancipojë kombin nga errësira e padijes.

Ky katolicizëm i thellë, intimist e afron poetikën e Fishtës me poetikën e autorit më të rëndësishëm të romantizmit italian dhe krijuesit të poetikës së historisë, Alessandro Manzoni.