64 ese për letërsinë

Letrarja

e re, Kleitia Vaso vjen para lex uesit me librin “Fluturim” - përmes pasionit për të shkruar, punës këmbëngulëse, përkushtimit dhe natyrës kërkuese. Pa mëdyshje, Kleitia është pjesë dhe model i asaj elite të brezit të ri, që kërkon më shumë nga vetja se sa të tjerët, ka dinjitet e vizion, guxon, lodhet, por nuk ankohet dhe investon për të ardhmen e vet. “Fluturim” është një libër me ese, një lloj shkrimi që përmban informacione, opinione, këndvështrime, sugjerime, apo arsyetime të ndryshme. Është një bisedë e mençur që e dëgjojmë nga një vajzë, e cila duket se di më shumë se ne, di të shprehë bukur ato që mendon e na mbërthen me forcën e fjalës së saj. Duke lexuar 224 faqe libri, apo plot 64 ese, njëherësh përkthyer edhe në anglisht, më duket se përjetoj reflektime nga jeta e përditshme, krejt e zakonshme, por edhe nga kultura e arti, historia. Nga autorë bashkëkohorë e klasikë, mite të lashta që trashëgojmë prej grekëve të hershëm, madje deri tek heronj filmash të ditëve tona, që vijnë si kumt dhe jo si ekzaltim a lektisje, por si mesazh i përvojave apo dështimeve në jetë. Autorja tërhiqet pa masë nga eseistë të njohur, ku vend të veçantë zë Rainer Martia Relke, i lindur në Pragë, por i edukuar në perandorinë austro- hungareze, shumë popullor, i cili qëndron mes shkrimtarëve të traditës dhe atyre modernë. Në krijimtari eseisti është i lirë në mendimet e veta, megjithatë pesha e së vërtetës siguron qytetarinë e këtij lloji të letërsisë. Kleitia Vaso nxitet edhe nga Haruki Murakami- një shkrimtar japonez i shekullit të kaluar në vizionet për krijimtarinë, kur thotë: “Mendoj se puna ime është vëzhgimi i njerëzve dhe botës, por pa i gjykuar. Respektoj fuqinë krijuese të individit, por jo aftësinë e tij për të të coptuar”!

Kleitia Vaso citon një personalitet të njohur e burrë shteti, Çurçillin si mentar, kur thotë: “Nëse po ecën përmes ferrit vazhdo...” - si mesazh i guximit për të mos rënë në gjunjë, pavarësisht nga rrethanat, duke mos dashur që të tjerët të të marrin për dore, në një kërkim këmbëngulës të rrugëve të fatit.

Dhe më tej citohen Volteri, Camy, Dostojevski, Tolstoi, Sartri, Markez, Bodler, O. Pamuk, W. Blake, P. Sornetino etj. - shkrimtarë e mendimtarë, filozofë e estetë, si pasuri e ideve të mëdha për njeriun, kohën, marrëdhëniet njerëzore. Ajo sheh kontrastin mes Biblës dhe artistit si raporte që përjashtojnë njëra- tjetrën: “Bibla i vesh njerëzit, kurse arti shfaq lakuriqësinë e tyre paqësore”, ndërsa “gënjeshtra dhe mashtrimi i duket se është thelbi i historisë së Odisesë”, duke e përqasur me “qytetin e vet të dashur e qesharak...”.

Mitologjia, apo vepra arti e shtyjnë të gjykojë mëdyshjet e saj: Dafne e tmerruar nga prekja e Apollos - dy figura mitologjike në skulpturën e Berninit - arratiset duke u ngurtësuar, pra në një formë jetëgjatë, por e palëvizshme. Po autores çfarë i bie të zgjedhë: Amerikën e bollshme me komoditet e bollëk, apo Shqipërinë e varfër, ku të duhet të punosh e të transformosh?! Është shumë interesante mënyra se si vijnë ngjarje artistike e kulturore të kohëve tona: diku - diku aktorja e njohur Julia Roberts pyet: “Ke parë ndonjëherë zemër njeriu”, sikurse nuk mungojnë të vërteta të mëdha nga aktorë të njohur, ku të mbetet në mendje shprehja: Askush nuk e harron të vërtetën, thjesht bëhemi gënjeshtarë më të zotë.

Ka ese të tjera ku Kleitia Vaso mrekullohet nga forca, dhuntitë, apo aftësitë e njeriut, që, sikurse vetë titulli i librit “Fluturim”, ngrihen mbi të zakonshmen: Ajo merr shkas nga një foto, një moment në fluturim e sipër i M. Jordanit në kërkim të koshit. Është një kërcim i paparë, fantastik i basketbollistit të njohur që duket se ka sfiduar forcën e gravitetit. Ky është njeriu, këtë aspiron ajo!

Në vendin tonë eseja si një lloj i letërsisë nuk ka ndonjë shtrirje të lakmueshme. Konica, Kadareja, Zeqo, në mos edhe ndonjë tjetër e kanë lëvruar herë pas here, ndërkaq ka një përfshirje të saj në shkencat sociale. Në Europë dhe më gjerë ajo është shumë e njohur dhe fillesat i ka që në vitin 1500 me Michel Montagain në Francë dhe Francis Bacon në Angli. Eseja si një mënyrë e njohjes dhe kontrollit të diturive, e aftësisë së shprehjes letrare, argumentimit dhe maturisë në opinionet e shfaqura është pjesë e programeve në universitetet amerikane dhe ato kanadeze. Këtu e ka bazën e formimit Kleitia Vaso, e cila ka studiuar në universitetin e Georgias, në SHBA. Liria e vërtetë është diçka e brendshme, sikurse dhe shpëtim i njeriut. Ajo kujton Niçen kur pa një kalë të goditej keqas nga i zoti. Kafsha e gjorë kish humbur lirinë dhe Niçe kishte rendur ta shpëtojë, e kish mbajtur në krahë derisa dhe vetë kish rënë për tokë, gjë që i kushtoi 11 vjet në spitalin psikiatrik derisa mbylli sytë. Autorja është një vëzhguese e hollë e realitetit dhe e njerëzve, pa identifikuar se kujt, apo për ku e ka fjalën, duke i parë si dukuri të përgjithshme, sepse e mira dhe e keqja, prozaikja e jeta vanitoze, virtyti dhe keqdashja, miqësia dhe tradhtia janë dukuri, që i hasim kudo dhe njerëzimit i është dashur të harxhojë energji dhe shekuj për të bërë përpara dhe përsëri ato mbeten sfida të tij. Esetë e Kleitia Vasos janë të llojit jo formal ( pasi ka edhe ese të llojit formal), që karakterizohen nga elementë personalë, si aftësia vëzhguese, shijet, përvojat, humori, fantazia dhe imagjinata, apo stili i këndshëm dhe shpeshherë konstatime me të vërtetë befasuese. “Ndryshimi është te brishtësia e foshnjës dhe në këtë butësi ka forcë për të ndryshuar, sepse ajo rritet nga dita në ditë, nga ana tjetër pleqtë me lëkurë të ashpër, si një lëkurë trungu. Ky ngurtësim shënon dhe fundin e tyre!

E para ishte fjala, si komunikim, prosperitet e zhvillim shoqëror, bukuri shpirtërore që shprehet në art. Kleitia Vaso shkruan bukur dhe ka fjalor të pasur, si refleks i leximeve të shumta. “Fytyra e tij ishte si ajo e një zogu, syza me xhama tmerrësisht të trashë, të cilët bënin që sytë e tij të dukeshin gjigandë. Trupi i tij ishte një kombinim i çuditshëm midis një vajze të vogël nga mesi e poshtë dhe një burri të vogël nga mesi e lart, supe të ngushtë, bark i konsiderueshëm- një qenie mitologjike....”. Përshkrime të tilla më kujtojnë Edgar Poenë. Në librin “Fluturim” ka krahasime të gjetura dhe sidomos oksimor, antiteza, vërtet të arrira: “Muzeu i pafajësisë”, “Aksidente dhe heroina”, “Dhimbje qetësuese”, “Dashuri profane”, “Dashuri luanësh dhe lepujsh”. Një humor i lehtë buron në shkrimet e saj. Por gjithsesi ajo nuk i ka shpëtuar dot, tektuk, frazës së gjatë, që të lodh dhe humbet kuptimin e saj në rreshtat e shumtë. Me sa duket, shkolla dhe vetë anglishtja e folur për vite me radhë kanë bërë punën e vet.