KLOD DYRAN Rrëfime nga Shqipëria dhe Franca për botuesin e Fayard
“Miku francez” i Shqipërisë dhe së pari, i Kadaresë
ka botuar Rexhep Qosen, librin e Bashkim Shehut ‘ Vjeshta e frikës’, ( L’Automne de la Peur), si dhe një roman të fundit të shkrimtarit dhe poetit kosovar Eqerem Basha. Të tjerë autorë trokisnin në dyert e “Fayard”. E pse jo, një botues si ai, veç bujarisë kishte dhe kërkesën mjaft të lartë të cilësisë së letërsisë, apo esesë që kërkoi t’i prezantojë publikut francez e atij botëror, pasi, siç dihet ishin pikërisht përkthimet e Vrionit, mbi të cilat u bazuan dhe përkthimet e romaneve të Kadaresë në gjuhë të ndryshme të botës. Klod Dyran kishte në dorë të drejtat e autorit tonë më të madh shqiptar të shekullit të XX.
Atë burrë simpatik e kisha parë shkarazi në Tiranë dhe më vonë, nga vitet ‘ 80 në sallën e Lidhjes së Shkrimtarëve, në hollet e hotel ‘ Dajtit’ dhe më duket dhe në studiot e Kinostudios « Shqipëria e Re » . Lidhja e Shkrimtarëve i rezervonte botuesit francez një pritje të veçantë, edhe pse shumë shkrimtarë e shihnin me xhelozi këtë lidhje të fortë të shkrimtarit me botuesin e huaj, që aq më tepër ishte një premierë në Shqipërinë e epokës totalitare. Madje hamendësitë ishin të shumta. Realisht do ta njihja atë pasi erdha në Paris si diplomat dhe më konkretisht në librarinë e « Fayard » , në « Rue de Saints Pères » , apo një mbrëmje të vitit 1992 kur Ismaili me të ktheheshin nga një konferencë letrare në Belgjikë dhe zbrisnin në stacionin e trenave të Gard du Nord bashkë me Helenën dhe Karmenin ( Carmen). Me makinë, përmes shiut, së bashku u drejtuam për në shtëpinë Kadaresë. Klodi të bënte menjëherë për vete me mirësjelljen, buzëqeshjen dhe dashamirësinë e tij. Atë kohë nuk njihja asgjë nga jeta e tij: Cili ishte? Nga vinte? Çfarë pëlqente në këtë botë? Cilët shkrimtarë ishin të preferuarit e tij? A i pëlqente teatri, muzika klasike, kinemaja, ç’dinte ai për Shqipërinë?
Dyran kishte lindur më 9 nëntor 1938 në rrethinat e Parisit. Në rininë e tij ai ndoqi shkollën normale të mësuesve në Versajë dhe shpejt u dashurua pas teatrit. Nga 1991- 1998 pasi drejtoi dhe shtëpinë botuese “Stock”, ai kërkoi të krijojë një konstelacion botimesh rreth “Fayard”, pra departamente të reja si botimet Le Pommier, Pauvert, Mazarine, Mille et une nuits, etj. Më 1994 u nderua me titullin “Chevalier de la Legion d’Honneur” dhe më pas me “Officier des Arts et Lettres”( Oficer i Arteve dhe i Letërsisë”). Në vitin 2014, ishte presidenti Holland që do ta dekoronte me titullin e lartë “Commandeur de la Legion d’Honneur”.
“ME KADARENË”
Të paktë janë letrarët e mëdhenj që kanë hyrë në thellësi të jetës së Dyran. Këta janë Kadare, Garcia Markez dhe Solzhenicin. Tre shkrimtarë të natyrave të ndryshme, dy “Nobël” dhe një pretendent prej kaq vitesh; një i “realizmit magjik” të Amerikës latine, tjetri disident i shquar i botës staliniste dhe denoncues i gulagut totalitar, i treti shqiptar, ballkanas, europian, me një krijimtari tronditëse, ku mithet e legjendat, bëmat e rapsodëve dhe dramat tragjike kombëtare, janë aureola e tij. Në shkrimet e tij, herë pas here Kadareja flet dhe për Dyran, veçanërisht në udhëtimet e tij në Paris, shkuarje e ardhje mjaft të tendosura e plot mister, i ndjekur gjithnjë nga dyshimet se dikush po e përgjonte gjer në thellësi të qenies së tij, atmosferë që e gjejmë mjaftë mirë në romanin e tij ‘ L’Ombre’, ( Hija). Klod si të thuash ishte dëshmitar i pamundësisë së lirisë së shkrimtarit në atë kohë, të atij romancieri që më pas ai do ta konsideronte si „ një ndër pesë apo dhjetë shkrimtarët më të mëdhenj të botës që jetojnë aktualisht”. Në një darkë në shtëpinë e poetit dhe kritikut Alain Bosquet, ku do të ftohej Kadareja, duke pritur për një kohë të gjatë që të shfaqej shkrimtari shqiptar, botuesi e kuptoi se ambasada shqiptare në Paris e kishte detyruar shkrimtarin të mos shkonte atje. Madje dihet fakti se kur atasheu i “kulturës” së ambasadës i kërkoi atij të botonte në frëngjisht “veprën e mrekullueshme të shokut Enver Hoxha”, ‘ Hrushovianët’, Dyran i ishte përgjigjur: “Nuk besoj se më intereson”. “Pata përshtypjen se po më binte tavani mbi kokë”, - do të shkruante për këtë episod Kadareja në Pesha e Kryqit. Mund të thuash se pikëtakimi dhe kompliciteti i Kadaresë dhe Dyran, puna e bërë së bashku, takimet në selinë e “Fayard”, në “Rue des Saints- Pères”, mbrëmjet në „ Lipp”, “Flore”, apo në “Les deux Magots”, udhëtimet, ethet e një pune pasionante për afro tri dekada, duke bashkuar këtu përkthyesin e famshëm Jusuf Vrioni, gjithçka përbënte një libër më vete, madje dy: një i shkruar nga vetë Kadareja dhe tjetri që duhej shkruar nga Dyran.
Ata të dy u takuan së pari, në vitin 1981, atëherë kur Dyran po kujdesej për botimin e romanit L’Hiver de la grande solitude, kur, siç kujton Dyran, „ ai ishte rrethuar nga njerëzit e ambasadës „ pour écouter ce que nous disions”. „ Me vdekjen e Enver Hoxhës, Ismaili kërcënohej të arrestohej, - kujton ai në një intervistë në revistën parisiane L’Oeil de Boeuf, - dhe kur sulmohej me kritika të shumta në shtyp apo në gjirin e Lidhjes së Shkrimtarëve. Ishte urgjente të ndërhyhej. Kur shkova në Shqipëri bashkë me gruan u prita në kushte të vështira dhe ishim pothuaj të izoluar në një kat të hotel „ Dajti”, ku