Duras: Jeta, një roman ( dhe filmi i ndaluar në Shqipëri)

Lufta, Marguerite Duras dhe Hiroshima...

- Ti nuk ke parë asgjë nga Hiroshima! Asgjë!... Ndërsa ajo i përgjigjej: - Unë kam parë gjithçka. Dhe spitalin e pashë. Si mund të mos e shikoja?... - Në çfarë filmi interpretoni? - Në një film për Paqen. Ç'mund të xhirohet tjetër në Hiroshima veçse një film për Paqen?… Ne fillim në takoheshim në hambarë dhe nëpër rrënoja, më pas nëpër dhoma e kudo. Pastaj ai u vra. Dashuria ime që u vra ishte një armik i Francës…"

Ishte një film që hapej me kërpudhën e bombës atomike të hedhur në Hiroshima, mbi të cilin fillonte dialogu i një gruaje franceze dhe i një burri japonez, shtrirë në krevatin e një hoteli. Ishte pikëtakimi im i parë me letërsinë e Marguerite Duras, ( Dyras), përmes skenarit të filmit të njohur "Hiroshima dashuria ime".

Atëherë, ky film ishte ndaluar të shfaqej në Shqipëri, por një numër i revistës L'Avant scène du cinema, që vinte atë kohë në Kinostudio bashkë me Cahiers du Cinéma dhe Anthologie du cinéma, e kishte botuar atë të ilustruar me një mori skenash nga filmi dhe aktorët e tij. Një histori pacifiste dhe kundër luftës, por që bashkonte fatet njerëzore në pika të ndryshme të globit. Një grua franceze që vinte të luante një film në Hiroshima dhe që në rininë e saj kishte dashuruar një ushtar gjerman në qytetin e saj të lindjes. Në të njëjtën kohë vendosej paralelizmi me tragjedinë e madhe të luftës që kishte ndodhur në Hiroshima. Një klithmë kundër luftës, kur Shqipëria jetonte si "në rrethim" nga mijëra bunkerë të paranojës totalitare.

Edhe pse me një frëngjishte të varfër unë e përktheva atë skenar në ca faqe të holla rozë, skenar që do të shëtiste në duart e kineastëve të rinj, të etur për të njohur filmat modernë e pacifistë dhe kundër luftës. Kundër luftës, në një vend që jetonte me luftën, alarmet, bunkerët, stërvitjet ushtarake, me idenë dhe paranojën e rrethimit… Të flisje për Hiroshimën ishte e ndaluar! Përse ti flet për Hiroshimën? Çdo të thotë Hiroshima për ty kur ne i kemi imperialistët e revizionistët në grykë të topit?... Por ne kishim rënë në magjinë e kinemasë dhe kishim filluar të zgjoheshim, të kuptonim, të ndjenim dhe të flaknim atë topitje të trurit që kishte pushtuar pothuaj të gjithë… Hiroshima ishte një tragjedi e madhe!

- "Atë ditë, - shkruante Dyras në skenarin e saj, - ne do të takoheshim në breg të lumit të Loire- s. Do të ikja me të. Kur mbërrita në mesditë, ai ishte atje. S'kishte vdekur akoma. Dikush e kishte qëlluar nga një kopsht. Gjithë ditën qëndrova mbi trupin e tij. Po kështu dhe natën. Të nesërmen erdhën dhe e morën me një kamion. Atë natë, Nevers u çlirua… Ishte dashuria ime e parë… Pastaj një tjetër ditë klitha. Më futën në një bodrum…".

Ky skenar, për ne të rinjtë e asaj kohe ishte vërtet tronditës dhe krejt i kundërt nga ato që shikonim në kinematografinë e Lindjes. Madje bashkë me mikun tim skenarist Nexhati Tafa dukej se ajo mënyrë shkrimi influencoi drejtpërdrejt në shkrimet tona duke përdorur retiçencë, vazhdimisht tri pika, në fraza të shkurtra, apo thjesht "përplasje" imazhesh, por në fjalë. Më pas, një tjetër libër i ardhur nga një studente shqiptare në Francë më hapi një dritare të dytë mbi këtë shkrimtare: ishte romani Moderato cantabile, i cili dhe ai do të gjente ekranin e kinemasë. E megjithatë, Dyras më ishte ende një enigmë? Cila ishte kjo shkrimtare kaq e ndjeshme, e dhimbshme, lakonike, me një gjuhë që depërtonte thellë në humnerën e shpirtit njerëzor dhe shpesh të trondiste? Nga vinte dhe cila ishte bota e saj?... Shumë vite më vonë lexova librin e saj Dhimbja, La Douleur, dhe kuptova vërtetë shkatërrimin e madh që kishte lënë në psikikën e saj lufta, lufta ku ajo ishte një pjesëtare e Rezistencës franceze dhe që kishte përjetuar përndjekjen, Gestapon dhe dhimbjen e madhe kur nga kampi i përqendrimit do të kthehej më së fundi në Francën e lirë burri i saj, Robert Antelme: "Vallë ishte ai?" - do të shkruante ajo në librin e saj: "Dëgjova thirrje që vinin nga shkallët, këmbë që ngjiteshin, kërkëllitja e portave. Ishin ata që vinin nga Gjermania… E mbanin nga krahët. U ndalën në katin e parë. Ai kishte ngritur sytë… Nuk di se ç'ndodhi. Duhet të më ketë njohur dhe të më ketë buzëqeshur. Klitha se nuk mund ta shihja ashtu. Gjithë vitet e luftës më shfaqeshin përmes atyre klithjeve të mia. Gjashtë vjet pa klithur. U gjeta tek fqinjët. Ata më detyronin të pija rum, ma derdhnin në gojë. Përmes thirrjeve. Nuk e di se kur u gjeta përpara tij…".

NJË KËNGË DETI E DASHURIE

… U ktheva sërish në Trouville. Përshëndes statujën e bronztë të Flobert që aq shumë e deshi këtë qytet. Bankinat ishin bosh. Qiejt plot re që endeshin tutje, hijerënda për tu puqur më së fundi me detin. Eci në rrugën buzë detit, vështroj zgalemët që vërtiten në valët e tyre të vazhdueshme me një harbim plot klithma, shkoj deri tutje fundit të plazhit, drejt asaj ndërtese të vjetër që quhet "Les roches noires" (" Shkëmbenjtë e zinj") të ndërtuar që në vitin 1866 dhe mendoj për Marguerite Duras.

Më ngjan sikur e shoh përsëri atje, në cep të atij ballkoni të gjatë apo buzë dritares duke vështruar e përhumbur detin që e donte aq shumë veçanërisht në dimër, kur të gjithë janë larguar, të gjitha haretë, britmat fëminore, dashuritë dhe ku ka mbetur veç ajo, e vetmuar, përballë detit të pafund, çka e tërhiqte në një lloj mistike, duke e bërë të braktiste gjithçka të kësaj bote për t'u përhumbur në të. Marguerite Duras ishte si deti, me baticat dhe zbaticat e saj, me kapriçiot dhe zemërimet e tij, e dehur me ujin e kripës dhe të alkoolit, në vetminë dhe dashurinë e saj të fundit, në tryezën e vogël të shkrimit, mbi letrën, fjalën, gërmën, mbi atë që dinte aq bukur ta shkruante, pasi gjithçka e saj ishte e përjetuar, në të kaluarën dhe të tashmen, në çastin fluid që ajo s'donte t'i shpëtonte nga duart, nga shpirti, ishte personazhi real i dashurisë së mundur por dhe të pamundur, i dramës, i jetës dhe vdekjes, pasi aty, nga ajo dritare me kanate të mëdha e të larta, ajo herë shikonte ngazëllimin e jetës, e herë të zezën që mbulonte gjithçka, pafundësisht, në heshtjen e madhe ku vetëm deti dëgjohej. Duras dhe i dashuri i saj Yan Andrea. Dhe ajo shkruante në librin e saj: "Ecim. Ju mbaheni në krahun tim. Arrijmë të lodhur. Ju jap një gotë verë. Pak nga pak frymëmarrja tënde bëhet e rregullt. Më 16 gusht të vitit 1982 qëndrojmë brenda apartamentit në "Roches Noires". Qepenët e bardhë lënë dritën të depërtojë. Ju më diktoni një faqe. Sot ke braktisur gjithçka dhe ti shkruan. Dhe kjo bëhet në mënyrë gjithnjë brutale. Ju flisni përballë meje me zë të lartë dhe unë shtyp. Disa sekonda i ndajnë fjalët mes tyre. U shkrua… Kam frikë të ndaloj, frikë që të përsërisni edhe njëherë e kështu të humbni ndonjë fjalë. Faqja mbaron dhe heshtja rivjen në dhomën e ndriçuar. Ju thoni: eja të shohim detin. Dhe ne dalim në ballkon. Që nga 30 gushti ne pimë. Dhe kjo ndodh që nga shikimi ynë i parë kur porta u hap, që nga buzëqeshja, që nga puthja e parë, që nga koha që ekzistojmë. Pimë gjer në natën e vonë të njëjtën verë "Bordeaux". Verë e mirë, verë mediokre, verë të çdo lloji. Dozat shtohen gjithnjë e më shpejt dhe po kështu puthjet e pareshtura buzë detit ku ne nuk shkojmë…"

Po, deti jetonte përjetësisht. Në një nga fletoret e saj mbajtur në atë dhomë, ajo shkruante: "Nganjëherë ke frikë të vdesësh para se fleta që ke shkruar të jetë shkruar e gjitha… ndërkohë ne e njohim fundin tonë, e dimë, por teksti duhet çuar deri në fund, udhëtimi duhet mbaruar. Pikërisht kjo na bën të ndjej vdekjen çdo ditë…" Atë e shqetësonte ajo se çdo të ndodhte pas vdekjes, çka më kujton mikun e saj të luftës por dhe të kohës së lëvizjeve të mëdha, Mitterandt apo të kohës presidenciale, kur ky marksist iu kthye Saint- Agustinit që e mbante në kokën e krevatit.

Vitet e fundit Marguerite Duras i vizitonte shpesh varrezat, sigurisht jo të rejat, por ato të gjysmës së parë të shekullit XX apo ato të luftës. Aty dhe i lindi ideja për të shkruar "Vdekja e aviatorit anglez", të cilin e shkroi aty, në "Les Roches noires", pasi një ditë kishte bredhur në varret e ushtarëve që zbarkuan dhe u vranë në brigjet e Normandisë, aty iu kujtua gjithashtu dhe vdekja e të vëllait që i nderej para sysh, si një lloj pengu, si në një ngushëllim të pafund.

Dy vdekje në një, por jo vetëm, pasi në këto vdekje ajo shikonte dhe vdekjen e saj, prandaj dhe nxitonte. Duhej shkruar, natën, ditën, përmes alkoolit dhe dashurisë me të dashurin e saj Yan Andrea. "Ishte një libër si një lloj vaji, - thoshte biografja e saj Laure Adler në biografinë e saj "Marguerite Duras", - një përpjekje për të dialoguar me vdekjen". Vitin e fundit, një ditë, i dashuri i saj Yan i solli tek dera e shtëpisë Dionisos, ish burrin e saj të dytë. Ajo doli tek dera, zgjati krahët e pështolli fort dhe i pëshpëriti: "Sa shumë jemi dashur ne të dy"!…

Sa shumë. Po, është bukur t'i thuash një ditë të fundme asaj që ke dashur dikur, në rini apo në kohë gjimnazi: "Sa shumë jemi dashur!"… Pikërisht këtu ajo kishte shkruar dhe librin "Yan Andrea Steiner" apo dhe "Sëmundja e vdekjes". Ajo gjithnjë pyeste veten se ç'është kjo dashuri, tani, në këtë moshë, kur trupi ashtu i vagët, i lodhur nga vitet, nuk i ka më dehjet e veta, ekstazat e veta, kur gjinjtë janë lëshuar dhe nuk i kanë më dihatjet e tyre, klithjet dhe përdëllimet. Vallë është një botë ku dashuria po tretet, po humb formën e saj të qenësishme?…

Ai, ajo, moskuptimi. Yan ishte homoseksual e megjithatë përhumbte në krahët e saj, pastaj ikte e nervozuar nga agresiviteti i saj, humbte në grinë e plazhit bashkë me erën, dhimbjen, pastaj rivinte në këtë botë ku gjenet janë ç'rregulluara. Në fund të librit "Sëmundja e vdekjes", Duras shkruante: "Mbrëmjen e largimit të saj, në një bar, ju tregoni historinë tuaj. Në fillim ju e tregoni sikur të ishte e mundur ta përjetonit, por pastaj ju e lini. Më tej ju tregoni duke qeshur si të ishte e pamundur që kjo ka ndodhur apo se ndoshta dhe mund ta keni sajuar.

Të nesërmen, papritmas, ndoshta në dhomë, ju vini re mungesën e saj. Të nesërmen, papritmas, ndoshta do të provoni një dëshirë për ta parë atje, në vetminë tuaj të çuditshme dhe gjendjen e saj të panjohur nga ju. Ndoshta ju do ta kërkoni përtej dhomës tuaj, në plazhet, në tarracat e kafeneve, në rrugë. Por ju s'mund ta gjeni, sepse në dritën e ditës ju nuk njihni askënd. Ju nuk do ta njihni.

Ju nuk njihni nga ajo veç trupin e saj të përgjumur me sytë e hapët apo të mbyllur. Penetrimin e trupave ju nuk mund ta njihni, kurrë nuk mund