Drejtimi i arsimit si sistem kompleks

fillimit mund të prodhojnë rezultate shumë të ndryshme, në varësi të mënyrës si bashkëveprojnë elementët. Sistemet komplekse organizohen vetë ( nuk projektohen, nuk kontrollohen nga ndonjë entitet i vetëm) dhe përshtaten shpejt me kushtet e ndryshimit. Idenë e ilustrojnë tufat e mëdha të shpendëve, që fluturojnë së bashku në drejtime të ndryshme. Ato formojnë një sistem kompleks. Asnjë zog i vetëm nuk është "drejtues", megjithatë sjellja e tufës është e organizuar dhe shfaq një lloj inteligjence kolektive. Ndërsa fluturojnë bashkë, çdo zog i tufës rregullon vendndodhjen dhe shpejtësinë e tij, bazuar në vendndodhjen dhe shpejtësinë e të tjerëve, aty pranë. Veprimet e tyre kolektive krijojnë modele të bukura, jouniforme, zhurmuese, që i mbrojnë zogjtë nga grabitqarët.

Zakonisht, studimi i sistemeve komplekse përfshin modelim matematikor të sofistikuar. Nisur këndej, vitet e fundit është shtuar me shpejtësi letërsia për teknikat e drejtimit të ndërlikimeve. Shumë e njohur është korniza Cynefin, e zhvilluar nga Dave Snowden dhe kolegët. Snowden argumenton që përpara se të planifikojmë se çfarë të bëjmë në një situatë të caktuar, duhet të vendosim, nëse situata është e thjeshtë, e ndërlikuar, komplekse apo kaotike dhe të rregullojmë veprimet në përputhje me rrethanat.

Në një situatë të thjeshtë, punohet me dije/ modele që përsëriten dhe parashikohen në të njëjtën formë ( psh., nata pason ditën). Ne mund të përdorim formula, receta ose shabllone "të provuara më parë dhe të vërteta", që zbatohen me ekspertizë relativisht të vogël dhe japin rezultate të standardizuara. Snowden e quan këtë "praktikën më të mirë".

Edhe situatat/ sistemet e komplikuara janë të parashikueshme dhe përsëriten, por ende nuk është e qartë pse është kështu, ndaj nevojiten ekspertë, zakonisht nga fusha të ndryshme. Në këto raste duhen njohur të panjohurat. Të dhënat mblidhen, debatohen dhe argumentohen. Përfundimisht, ekspertët bien dakord dhe përcaktojnë çfarë ndodh dhe çfarë duhet bërë. Snowden e quan këtë "praktikë e mirë".

Kompleksiteti është zona e panjohur e të panjohurave. Nuk ka përgjigje "të drejta", vetëm sjellje apo reagime "emergjente". Asgjë nuk parashikohet apo përsëritet: ne nuk mund të veçojmë paraprakisht shkakun nga pasoja ( megjithëse, kjo mund të jetë e mundur, pasi ngjarja ndodh). Në këto situata nuk është e mundur të "dimë se çfarë duhet bërë", sepse rregullat vazhdojnë të ndryshojnë. Veprimi në sisteme komplekse përfshin strategjitë për "kuptimin e të tashmes", që të kuptohet se çfarë po bën sistemi tani. Drejtimi në kompleksitet kërkon marrëveshje për një drejtim të përgjithshëm ( ose "vizion"). Atëherë, pasi ky vendoset, duhen siguruar kushtet që ta lejojnë sistemin të lëvizë në atë drejtim. Maksimizimi i "cilësisë" së elementeve në sistem dhe numri i ndërveprimeve me cilësi të lartë midis tyre do të jetë i rëndësishëm. Drejtimi në situatat komplekse përfshin zhvillimin e "inteligjencës kolektive" të sistemit në tërësi dhe më pas, lejimin e tij që të funksionojë. Ekspertiza është e dobishme, por jo e mjaftueshme: çka është më e nevojshme, është aftësia për të "vërejtur" shfaqjen e modeleve të reja. Konteksti është gjithçka: strategjitë që "funksionojnë" në një situatë nuk do të funksionojnë në mënyrë të ngjashme në një situatë tjetër, me kushte të ndryshme fillimi dhe me ndërveprime të ndryshme. Zgjidhjet e përshtatshme për një situatë nuk "funksionojnë" në situatat komplekse.

Në situatat kaotike, ajo që ndodh është krejtësisht e re dhe e panjohur. Nuk ka lidhje mes shkakut dhe pasojës - nuk mund të gjenden modele edhe më pas. Drejtuesit duhet të veprojnë shpejt për të stabilizuar situatën dhe të përpiqen ta transferojnë atë në një nga situatat e mësipërme.

Sistemet arsimore zakonisht menaxhohen si të jenë sisteme të thjeshta ose ( ndonjëherë) të komplikuara. Ndërkaq, në kohën e ndryshimeve të mëdha, si këto që po përjeton sistemi ynë arsimor, gjërat nuk janë të thjeshta apo të komplikuara: ato janë komplekse dhe duhen menaxhuar si të tilla.

Duke e parë sistemin arsimor si kompleks, shfaqen mënyra të reja pune, që i tejkalojnë format e bashkëpunimit, grupet, rrjetet informatike etj. Ka mjaft literaturë për zhvillimin e formave "të forta" të bashkëpunimit, që do të duheshin për ta mbështetur këtë qasje. Psh., Hargreaves & Fullan ( 2012) argumentojnë se bashkëpunimi "i fortë" vlen shumë më tepër, sesa shkëmbimi dhe/ ose bashkimi i ideve ekzistuese pa hapësirën për kritikë. Kjo - argumentojnë ata - thjesht riprodhon "status quo"- në. Zhvillimi i marrëdhënieve të sigurta dhe të pranuara është i rëndësishëm, por nuk mjafton. Drejtimi përmes bashkëpunimit "të fortë" përfshin angazhimin për të ecur përpara së bashku. Kjo bën që të gjithë të marrin pjesë në debatin kolegjial, ku gjithçka diskutohet dhe nuk mungojnë mosmarrëveshje, pasiguria dhe dështimi.

Megjithatë, kur drejtuesit përdorin këtë qasje, është e rëndësishme që të mos i referohen një "tipi ideal" apo një mënyre "të paracaktuar" që duhet të ndiqet. Kjo logjikë lineare është e papajtueshme me të menduarit për kompleksitetin. Të menduarit dhe veprimi në një sistem kompleks përfshin maksimizimin e bashkëveprimit, përmes drejtimit "të butë" të sistemit. Kjo mënyrë drejtimi mundësohet në kontekstin ku ekziston marrëveshja për qëllime të gjera ( vizioni), por qëllimi kryesor është ndërtimi i një sistemi elastik, bazuar në dije, me një "jetë të tijën".

Në kohët tona nuk ka "përgjigje të duhura", nuk ka zgjidhje të gatshme: të gjithë duhet të mendojnë vetë dhe të punojnë me të tjerët, për të gjetur zgjidhje të përshtatshme, sapo ato të kërkohen. Ky është qëllimi i bashkëpunimit. Përmirësimi kolektiv në vijimësi i ideve, përgatitja e modelit, testimi dhe rindërtimi i ideve janë aftësi kryesore të "shekullit XXI", jo vetëm për të rinjtë, por edhe për edukatorët e drejtuesit.

Drejtimi profesional i arsimit, drejtimi i duhur që i shërben nxënies për këtë shekull, nuk është detyrë e lehtë. Qasjet e përgatitura sipas një modeli dhe që mbizotërojnë aktualisht nuk do të jenë më të përshtatshmet: kërkohen mënyra të reja mendimi dhe veprimi. Të vijosh të besosh se mund të drejtohet një sistem kompleks me mjete të përgatitura më parë do të thotë të besosh se mund të shkosh me një thikë, atje ku luftohet me armë ( Harold Jarche).

Tiranë, më 29.08.2019