Ardian Vehbiu
Vargonjtë e fjalës në totalitarizmin shqiptar "Gjuha e thyer, gjuha që thyen", ç'i shquante politikat dhe qëndrimet ndaj lirisë së fjalës, në Shqipërinë totalitare
M' u hap njëfarësoj rruga për të hulumtuar më tej dukuri të tilla si censura, auto- censura, dosja si një lloj ligjërate e zhdrejtë, përgjimi e spiunimi, thashethemi, raportimi, teoritë e komplotit, paranoja, indoktrinimi, dizinformimi, provokimi, propaganda, konformimi, shpëlarja e truve, disidenca, alegoria, parodia dhe skizofrenia, të cilat vec? e vec? dhe së bashku ndihmojnë për të kuptuar burgun ligjërimor ku i mbante qytetarët e vet regjimi në ato vite". "Gjuha e thyer, gjuha që thyen" është libri i ri i autorit, gjuhëtarit, publicistit Ardian Vehbiu, fitues i shumë çmimeve letrare të rëndësishme të hapësirës shqipfolëse. Libri përbën një vëzhgim mbi lirinë e fjalës publike në Shqipërinë totalitare. Vetë autori, në fjalën hyrëse sqaron se libri është rezultat i përpjekjeve disavjec? are të gjuhëtarit dhe të qytetarit brenda meje, për t'i dhënë një përgjigje sado të pjesshme pyetjes: si funksiononte shtrëngimi ( koercioni) ligjërimor në totalitarizëm? Ai pyet se c? farë i shquante politikat dhe qëndrimet ndaj lirisë së fjalës, në Shqipërinë totalitare, nga politika dhe qëndrime të ngjashme, në vende të tjera totalitare, si Bashkimi Sovjetik i periudhës së Stalinit dhe më pas dhe vendet e Europës Lindore pas Luftës II Botërorë
"Duke qenë unë vetë produkt dhe viktimë ligjërimore e atyre politikave dhe duke i përjetuar në vetë të parë tundimet dhe rreziqet e fjalës së lirë, gjatë viteve 1960- 1980, e kam pasur të qartë se vetëm distanca nga ajo kohë, ose mundësia intelektuale për t'u organizuar mendërisht në një klimë tjetër të shprehjes, do të më lejonte të paktën të filloja t'u përgjigjesha pyetjeve të tilla. Si hap i parë drejt këtij synimi më shërbeu edhe studimi në trajtë eseje Shqipja totalitare, i botuar gjithnjë në gjerdanin Excipere të Botimeve C? abej, në 2009; ku rrekesha të skicoj përc? udnimin e shqipes publike nga regjimi totalitar, ose rekrutimin mujshar të ligjërimit publik shqip nga regjimi i viteve 1945- 1990", vëren Vehbiu, i cili e ka shënjuar jo pak botën e letërsisë e studimit të viteve të fundit. Vend të dukshëm në libër zënë format e rezistencës diskursive ose të ligjërimit subversiv, i cili sipas tij, nuk mund as duhet të identifikohet me të folurit "kundra" dhe as me zbatimin në sallat e gjyqeve të nenit famëkeq 55 të kodit penal, kundër "agjitacionit dhe propagandës kundër shtetit" a të ligjeve të ngjashme. "Liria e fjalës publike është parë edhe nga një perspektivë performative ( pragmatike), ku aktet ligjërimore individuale marrin kuptim në kontekste sociale specifike, por edhe shërbejnë për t'i krijuar dhe riprodhuar ato kontekste. Vec? anërisht jam ndalur në problematikat e letërsisë artistike në përballje me kufirin politik dhe ndonjëherë policor midis ' c? farë mund të thuhet' dhe ' c? farë nuk mund të thuhet', i bindur se letërsia në totalitarizëm ka shërbyer edhe si teatër i fjalës, herë tragjik dhe herë komik, herë heroik dhe herë karnevalesk; duke u rënë shkrimtarëve barra që të na japin zë të gjithëve ne të sallës", thotë Vehbiu.
I vetëdijshëm se nuk mund të shmangej natyra relativisht subjektive të disa prej analizave dhe përfundimeve në libër, ai thekson se shtypja e fjalës së lirë nuk ka qenë e njëjtë për të gjithëc? farë do të tolerohej për një palë, do të ndëshkohej rreptë për një palë tjetër; në kuptimin që politikat shtypëse të regjimit ishin të njehsuara në parim, por
të diferencuara si- pas shtresave sociale dhe raporteve të tyre specifike me pushtetin totalitar. "Disa përjetime në trajtë kujtimesh, të cilave u referohem në libër kanë qenë karakteristikë sa e brezit tim dhe e statusit tim social brenda shoqërisë totalitare, aq edhe e viteve të rinisë sime, të cilat përndryshe qëlluan të ishin edhe më të rëndat, në kontekstin e lirive dhe të drejtave të individit. E megjithatë, këto përjetime, që kanë zënë vend në libër, janë të miat - si banor i kryeqytetit të viteve 1960- 1980 dhe pjesëtar i një shtrese të mesme që, edhe pa qenë objekt të drejtpërdrejtë të persekutimit politik dhe policor nga regjimi, ishte dëshmitar i heshtur i këtij represioni", vëren Vehbiu. Të tjerë bashkëqytetarë të mi, por që kanë jetuar në provincë, thotë ai, ose kanë qenë "të prekur" politikisht a të deklasuar; madje më keq akoma, që kanë jetuar në internim, e kështu me radhë, kanë eksperienca të ndryshme nga të tijat. "Mosha ngre peshë gjithashtu: një ish- partizan kish tjetër raport me fjalën publike nga një sekretar rinie; sikurse një drejtor i një institucioni qendror do ta kontrollonte fjalën e vet më me kujdes se një karrocier. Dua të besoj se subjektivja në këtë libër, së cilës detyrimisht i referohem, është edhe e një segmenti social relativisht përfaqësues për Shqipërinë totalitare; por gjithsesi nuk mjafton për të mbuluar dhe shpjeguar edhe eksperiencat e të tjerëve. Njohja dhe urtësia, në këtë fushë, do të arrihen vetëm pjesë- pjesë dhe me rrugë kumulative", shton autori në prezantimin e parë që iu bën lexuesve me faqet e mëtejshme të botimit.
Ai ka vënë re se vitet e fundit ka pasur një rritje të shënueshme të interesit për jetën e përditshme në vendet totalitare, vec? anërisht në Bashkimin Sovjetik të periudhës staliniste dhe më pas. Sipas tij, janë botuar një numër i madh studimesh të shkëlqyera, përmes të cilave homo sovieticus profilizohet në sfondin e shtypjes policore por edhe të përpjekjeve për normalizim dhe mbijetesë; studime që më kanë ndihmuar edhe mua, tërthorazi, për t'u organizuar dhe, vec? anërisht, për të rafinuar metodën e analizës në libër. "Regjimi totalitar në Shqipëri adoptoi shumë praktika dhe politika nga stalinizmi, madje i vazhdoi ato me këmbëngulje, në mos i thelloi, edhe pas ' rrëzimit' ideologjik të Stalinit në vitin 1956, në Bashkimin Sovjetik dhe kudo gjetiu në Europën Lindore. Disa dukuri e zhvillime karakteristike për represionin e fjalës së lirë në Kampin Socialist, përfshi këtu edhe disidencën si formë proteste nëpërmjet fjalës, shoqëria shqiptare pothuajse nuk i njohu - në një kohë që, të paktën gjatë viteve 1960, regjimi i Tiranës u tundua jo pak nga praktikat e Revolucionit Kulturor në Kinën e Maos", shkruan studiuesi. Nëse në marrëdhëniet kulturore me botën inercia e orientimit sovjetik vazhdoi edhe për shumë vjet pas prishjes së madhe të fillimviteve 1960, për Vehbiun, kufizimet në lirinë e shprehjes gjatë periudhës së vetmisë së madhe, ose të izolimit të viteve 19701980 shpesh iu detyruan një rikthimi në praktikat sociale konservatore të patriarkalizmit tradicional ( psh., seksofobia). Ai shënon se nëse regjimi vetë mbijetonte dhe riprodhohej nëpërmjet ritualeve represive të përditshme, energjitë e mëdha sociale të shpërdoruara në luftën kundër "shfaqjeve të huaja" mund të shpjegohen vec? si dëshpërim i një kaste gerontokratësh, të cilët nuk dinin c?' të bënin më me pushtetin, përvec? se të mos e lëshonin nga duart.
"Kjo ese studimore është produkt i pasionit, përpjekjeve dhe sakrificave të mia dhe të familjes sime. Disa nga kapitujt dhe argumentet e librit janë botuar dhe diskutuar, ndonjëherë hollësisht, në revistën ' online' ' Peizazhe të fjalës' ( peizazhe. com), e cila edhe këtë herë më ka shërbyer si platformë, por edhe si laborator i mendimit kritik", thotë Vehbiu dhe ka një listë falënderimesh për të bërë: Elona Pirës dua t'i shpreh edhe formalisht mirënjohjen, për durimin dhe angazhimin në dhjetëra, në mos qindra biseda, përsiatje dhe debate ndonjëherë të përditshme, mbi një pjatë makarona a me një gotë ëeissbier në dorë, gjatë të cilave u kristalizuan edhe linjat kryesore të librit. Vullneti i saj për t'i parë idetë të realizuara mban në këmbë c? do frazë të librit. Një bisedë e gjatë me Elsa Demon në emisionin e saj "Arkapia" ( Ora News) për represionin e fjalës dhe psikiatrinë sovjetike më ndihmoi për të konsoliduar një kapitull me peshë në libër. Mikaela Minga më ka nxitur sistematikisht, qëkur fillova të shkruaj tektuk për temën, që t'i shndërroja esetë e shpërndara në libër: entuziazmi i saj m'u përcoll edhe mua. Ledi Shamku e lexoi dorëshkrimin dhe, si edhe herë të tjera, më dha sugjerime të vyera për strukturën. Një libër i tillë ndoshta nuk do të ishte ngjizur, pa shpresën time për ta parë të botuar në gjerdanin Excipere, ku e shoh veten si autor në shoqërinë më të zgjedhur të mundshme. Brikena C? abej, si botuese si kolege dhe si mike e vjetër, ka meritën e jashtëzakonshme që beson ende në projekte të tilla, në një kohë kur institucionet duket sikur nuk besojnë më te kultura, përtej nevojave të përditshme të politikës. Anna Shkreli me kulturën, profesionalizmin dhe simpatinë që ka treguar dhe tregon, është mes atyre pak personave të cilëve u referohem mendërisht, në përpjekjet e mia botuese.