Letra e politikanit jugosllav Milovan Gjilas në tryezën e Enver Hoxhës
“Komunistët shqiptarë nuk kanë pasur asnjë përfaqësi të tyre në Komintern”
Në mes të vitit 1969 një sh qiptaro- amerikan me emrin Nikolla Kosta dërgoi nga SHBA dy letra. Njëra qe për Enver Hoxhën në Tiranë dhe tjetra për Milovan Gjilasin në Beograd.
Siç e shpjegon në letrën për Hoxhën, Kosta pretendon se është studiues, madje ka titullin profesor. Në një bisedë verifikuese që kryem këto ditë me një nga punonjësit e Misionit Shqiptar pranë Organizatës së Kombeve të Bashkuara në Nju Jork në fund të viteve shtatëdhjetë e fillimin e dekadës së tetë, Meno Dedaj, Nikolla Kosta qe person që me të vërtetë merrej me studime historike dhe posaçërisht sociale. Po ashtu, sipas Dedaj, Nikolla Kosta shkruante sinqerisht në mbështetje të Shqipërisë dhe nuk bënte hipokrizi. Ai ishte mik i Misionit prej shumë kohësh dhe bashkëpunonte ngushtë me disa nga punonjësit e tij.
Karakteristike për Nikolla Kostën, ishte simpatia e tij politike për Partinë e Punës ( ish- Partinë Komuniste). Gjithsesi nuk mund të thuhej se ai qe tip stalinist, kishte një hapje më të gjerë ideologjike ndaj së majtës marksiste. Vite të shkuara autori i këtyre radhëve ka ndjekur në një televizion gjerman një dokumentar- intervistë me Milovan Gjilasin, i cili ende qe gjallë ( ndërroi jetë në 1995). Në bisedën dhe regjistrimin që iu bë në shtëpi nga trupa gjermane e xhirimit, ai kërkoi që t’i sillnin dhe ta vendoste para kamerës për ta parë të tërë, një bust të madh të Karl Maksit, të cilin e mbante në studion e tij.
Ndërkaq, në mes të motit 1969 Gjilas qe tashmë një udhëheqës disident jugosllav shumë i njohur në të gjithë botën, madje i cilësuar si i pari i tillë i famshëm në tërë “kampin socialist” të kohës.
Jeta dhe idetë e tij qenë takuar shumë herë me fatin dhe historinë e Shqipërisë dhe pas rënies së diktaturës ne kemi bërë shumë pak për ta njohur këtë raport, pas të cilit fshihen mjaft surpriza. Na kanë penguar paragjykimet. Prandaj po ravijëzojmë fare shkurt disa nga ngjarjet më kryesore të jetës së tij.
A ËSHTË SHQIPTAR MARKSISTI JUGOSLLAV MILOVAN GJILAS?
Milovani ishte i katërti i nëntë fëmijëve të fshatarëve Nikolla dhe Novka Gjilas. Ai pati lindur në 12 qershor 1911 në varganin e maleve të kufirit të Malit të Zi me Shqipërinë. Emri i fshatit vendlindje tingëllon afërsisht Podbishe.
Kur Andrea Shkodrani do të punonte si i Ngarkuar me Punë në Legatën Shqiptare në Beograd në motet 1964- 1967, sipas një këshillimi që bëmë me të para disa ditësh, rezulton se në përfaqësinë tonë diplomatike mbledhjen e informacionit për fatin dhe jetën e Gjilasit nuk do ta kishte ndonjë epërsi, frymë kjo që vinte edhe nga Tirana. Ndërkohë sipas të gjitha rregullave të diplomacisë njohja e saj dhe raportimi njohës në qendër, duhej të ishte veprim i domosdoshëm.
Duket ekzistonte një vëmendje nga larg, një “përgjim” i skithtë, pa rënë në sy. Tirana bënte sikur nuk ja varte çfarë ndodhte me Milovan Gjilasin, por në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme kemi gjetur një radiogram të dërguar nga ambasadori shqiptar në Beograd Sokrat Plaka, diplomat mjaft aktiv dhe inteligjent, më pas edhe një nga drejtuesit e këtij institucioni të lartë diplomatik.
Ky mesazh i koduar për Ministrinë daton 16 shkurt 1981 dhe ka numrin e regjistrimit protokollar 390.
Në radiogram thuhet shprehimisht: “Ambasadori portugez po lexon librin e fundit të Gjilasit ‘ Tito miku im, armiku im’. Në këtë libër ka referenca për qëllimet e Titos për të vendosur influencën jugosllave në Shqipëri. Ja kam kërkuar për lexim- Libri është botuar në Perëndim”.
Ndërkohë Andrea Shkodrani tregoi për një të fshehtë të jetës së Gjilasit: kur ishte me punë në Beograd ( qe atje rreth shtatë vite) flitej se politikani i shumënjohur jugosllav ishte me origjinë shqiptare. Sipas fjalënajës, në këtë kombësi kishte qenë i gjyshi. Por Andrea saktësoi: Milovan Gjilas asnjëherë as me të shkruar dhe as me të folur nuk e ka pohuar këtë lidhje. Kur u pyet njëherë dha përgjigje pa pohuar dhe as mohuar. Shqiptoi fjalë rrëshqitëse.
Kjo traditë heshtjeje, në mos vetëcensurimi, për këtë mundësi përkatësie etnike u vijua më vendosmërisht nga i biri i tij Dragan, i cili i emëruar prefekt i Beogradit, në vitin 2010 bëri një vizitë në Prizren. Kur deshi të hynte pak javë më herët, duke qenë se nuk pati kërkuar leje tek autoritetet e qeverisë së Prishtinës, nuk u lejua të vinte këmbë në territorin e Kosovës. Kur bëri kërkesën zyrtare dhe nuk u pengua, Dragani u soll qetësisht dhe me frymë miqësore gjatë tërë turit, sidomos në Prizren. Këtu, mes shqiptarëve, ai jo vetëm që nuk lëshoi ndonjë nënkuptim për ndonjë afri kombësie me këta të fundit, por nuk u paraqit as si malazez, siç qe i ati. U vetëdeklarua serb.
Ndërkaq falë një verifikimi tjetër që bëmë me një punonjës të lartë të kulturës në Prishtinë në periudhën e para nëntëdhjetës ( Nexhmedin Shehu, drejtor i Qendrës Kulturore të Rinisë), mes shqiptarëve të Kosovës nuk ka pulsuar ndonjëherë dëshirë dhe kuriozitet për ta pasur të gjakut të vet Milovan Gjilasin.
Mundet që fjalët se prej gjyshit ai është shqiptar ( përderisa në disa nga biografitë e tij përcaktohet si vendlindje rreshti i maleve në kufi të vendit tonë me Malin e Zi dhe që njihet si territor historikisht i banuar palëkundshëm nga shqiptarët) të kenë qarkulluar prej udhëheqjes komuniste jugosllave dhe sidomos Titos, sepse të dy palët me kohë kanë bërë divorc politik. Josip Broz e burgosi Gjilasin tri herë. Ishte në interes të tij që veprën disidente të Gjilasit ta djallëzonte si të frymëzuar jo nga parimet marksiste, por prej irredentizmit shqiptar në Jugosllavi.
E përsëritim: shqiptarët e Kosovës nuk kanë asnjë grimë interesimi për ish- udhëheqësin jugosllav, edhe tani, kur janë të lirë e mund t’i çelin pak më shumë vend. Madje atje, kur bie fjala për Milovan Gjilasin, qarkullojnë një barsoletë. Sipas saj, një malazez e pyeti Mareshallin Tito përse e patën burgosur Gjiden ( emri përkëdhelës i Gjilasit). Ky iu përgjigj: “Sepse ka kërkuar një tjetër socializëm”.
Atëherë malazezi ia kishte kthyer: “Aaa, pak na doli ky socializëm që kemi dhe ai të kërkojë një tjetër?! Mbajeni në burg e mos e lironi kurrë!”
TITO E BURGOSI TRI HERË, POR SIGURISHT NUK E PUSHKATOI
Pasi pjesën e parë të shkollimit Milovan Gjilas e përfundoi në Malin e Zi, në 1929 ai u regjistrua në Universitetin e Beogradit për degën e letërsisë. Gjatë periudhës studentore u bë komunist dhe shumë shpejt u arrestua si agjitator i këtyre ideve. Diktatura e mbretit Aleksandër Karagjorgjeviç e burgosi. Ky dënim i tij i parë zgjati në motet 1933- 1936. Pikërisht në periudhën e këtij burgimi, nëpër qeli, u njoh me Titon, me Mosha Pijaden dhe Aleksandër Rankoviçin, që të tre krerë të jugokomunizmit dhe të rezistencës partizane kundër pushtimit gjermano- italian.
Kur mbaroi dënimin nga mbreti diktator me të dalë nga burgu Gjilas u martua me një studente komuniste malazeze, Mitra Mitroviçin, me të cilën kaloi edhe vitet e luftës, përherë në mal. Në 1938 ai u zgjodh në Komitetin Qendror dhe në Byronë Politike të Partisë Komuniste Jugosllave. Kjo u përsërit edhe në 1940. Qe po ashtu kryeredaktor i gazetës së PKJ “Borba”( Lufta) si edhe pas çlirimit i “Nova Jugoslavija” ( Jugosllavija e re). Më 1944 Milovan Gjilas u gradua edhe si gjeneral i ushtrisë partizane. Pikërisht këtë kohë ai udhëhoqi një delegacion të partisë së tij dhe lëvizjes së saj të armatosur në Moskë, duke u takuar për herë të parë me Josif Stalinin.
Gjatë viteve 1945- 1954 Gjilasi u bë Nënpresident i Jugosllavisë si edhe kryetar i parlamentit ( Asamblesë Federale). Me pak fjalë sipas protokollit shtetëror ishte figura e dytë e vendit pas Titos.
Në 1947 Milovan Gjilas dhe bashkëshortja e tyre Mitra Mitroviç lindën një vajzë.
Kur marrëdhëniet mes Jugosllavisë dhe Bashkimit Sovjetik në 1948, nën një tension të madh mes dy shteteve dhe partive komu