Trashëgimia kulturore e Lefter Çipës, pasuri kombëtare
Në opusin e trashëgimisë kulturore të vjershëtorit kombëtar, Lefter Çipa përfshihen dorëshkrimet e autorit dhe fonoteka e tij unikale, që janë vërtet pasuri kombëtare
PARAFJALË
Lefter Çipa është ndër etnofolk loristët më të shquar të trashëgi misë kulturore, ndër poetët më interesantë e poet atipik, me botën dhe profilin e tij, sa rebel si stuhia e malit, aq të dhembshuruar si loti i detit. Studiuesi i mirënjohur, akad. Shaban Sinani thekson se poezia e Lefter Çipës të kujton më së pari kangjeljet e Jeronim De Radës, që janë poezi dhe këngë njëherësh. Çipa dhe kënga kanë lidhje të dyanshme, si një binom. Nuk mund të kuptohen dot pa njeri- tjetrin. Me këngën e fuqishme piluriote Lefteri është binjak. Binjak me atë këngë që edhe në Malësi të Gjakovës apo Dibër këndohet aq bukur sa në Labëri e Himarë. Ai është burimi ku ushqehen shumica e këngëtarëve dhe kompozitorëve të sotëm modernë shqiptarë dhe ku shumica e këngëtarëve kanë preferuar që në repertorin e tyre të kenë të kryerenditur poezitë dhe lirikat befasuese të këtij autori. Poezitë tij të këngëzuara e kanë vendin te flamuri me shtizë. “Virgjërimi i vjershërimit zgjon kompozitorin nga gjumi për të hedhur notat në pentagram. Këngëtori dashuron atë që kurrë nuk e kishte menduar se do ta dashuronte: autorin e vjerëshërimit të këngës. Ky trekëndësh solid krijon pirustinë qiellore në art”- ligjëron Lefteri në kuvendet me miqtë atje, në brigjet e Jonit, “përkarshi detit të kaltër” te ballkoni i shtëpisë së tij bujare me flamur kombëtar në Himarë. Lefter Çipa ka çdo darkë miq. Naimin e Çajupin. Ka Dritëroin e poezisë që i dritëron shpirti të kuvendojë me Lefterin e këngës. Të tjerët kanë nevojë ta kenë mik Lefterin … Ai ka botuar shumë libra. Mbi 20 tituj. Ndërkohë, ka shumë e shumë dorëshkrime me vlera të pallogaritshme për folkoristikën, etnologjinë, letërsinë, sociolinguistikën e shkenca të tjera humane. Por … njerëzit janë të ikshëm … Edhe të mëdhenjtë. Vepra u ngelet. Po ku ngelet? Si? Përse? Për çfarë? Ku e ka vlerën? “Ku peshon më shumë guri?!” - shtron pyetjen retorike vetë Lefteri në një nga këngët e tij të hershme e më të bukurat …
Ishte ideja intelektuale dhe këmbëngulja e drejtë e prof. dr. Roland Zisi, njërit nga studiuesit e mirënjohur të letërsisë shqipe, ndërkohë rektor i Universitetit “Ismail Qemali” Vlorë, për të bërë pronë të Universitetit “Ismail Qemali” Vlorë visaret e Lefter Çipës, “Materialet e rralla”, siç quhen në shkencën e Bibliotekonomisë dorëshkrimet me vlerë dhe kopjet autentike të fonotekës së vjetër të këtij autori të mbarënjohur. Profesori e shtroi në Senat mendimin, ku u diskutua se ato thesare shpirtërore të kulturës jomateriale të popullit shqiptar i vlejnë shumë Universitetit “Ismail Qemali” Vlorë, për studentët e pasionuar, kërkuesit që realizojnë studime të thelluara të fushës, për pedagogët, punonjësit shkencorë e kërkuesit shkencorë. Senati e mirëpriti dhe miratoi këtë propozim të vyer dhe kështu nisi puna për realizimin e kësaj nisme vizionare, të guximshme, qytetare, aq të duhur dhe të dobishme … Tashmë e për gjithmonë, sidomos dorëshkrimet unikale të Çipës janë dhe do të jenë në funksion të përdoruesve/ lexuesve në sallë për t’i shfrytëzuar për interesat e tyre studimore, duke patur në vëmendje edhe veçoritë specifike që ka biblioteka për materiale të tilla siç është parimi i konfidencialitetit dorëshkrimor të autorit.
1. TRASHËGIMIA KULTURORE E KRYEPOLIFONIT SHQIPTAR
Në opusin e trashëgimisë kulturore të vjershëtorit kombëtar, bardit të madh të këngës polifonike të Bregut, Lefter Çipa përfshihen dorëshkrimet e autorit dhe fonoteka e tij unikale, që janë vërtet pasuri kombëtare. Shumë visare të shpirtit, mendjes, penës, zemrës, të gjakut të tij, të Grupit të Pilurit, grupeve apo këngëtarëve të tjerë, tekstet e kënduara të të cilëve kanë firmën e tij të pentagramtë, ende s’janë bërë të njohura për botën e kulturës shqiptare. Ato që ende s’dihen nga arkivi dhe fondi i Lefter Çipës në Himarë, janë të barabarta me një muze… Janë gjëra që mbartin befasi dhe pasuri të pazakontë, që plotësojnë antologjinë e argumenteve historikë dhe materialë për këtë zonë, ku ndeshet enigma me provën reale. Etnografia shqiptare, folkloristika dhe më së shumti poezia orale në banesën e Lefter Çipës kanë një muze tjetër kulturor ende të palegalizuar zyrtarisht, që gjykojmë se Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, me administratën e tij dhe Bibliotekën Shkencore të Universitetit do të kenë vullnetin ( duke mos menduar vepëm për sot, por edhe për nesër, pasnesër..) për ta marrë edhe atë në pronësi, për ta inventarizuar, regjstruar, klasifikuar, promovuar dhe për ta vënë në funksion të edukimit të studentëve dhe studiuesve të tjerë, jo vetëm të këtij institucioni të lartë arsimor, por edhe të studiuesve të tjerë të qytetit, pse jo dhe të studiuesve të huaj, albanologë të universiteteve të Italisë, Greqisë, të shteteve të tjera të Ballkanit, Europës apo mbarë botës, ku Çipa Plaku ka bërë histori kulturore. Kujtojmë që bota qytetare nuk e lë në harresë trashëgiminë kulturore, përkundrazi tregon nderim të madh për të, saqë vazhdon të studiohet në katedrat më prestigjioze të muzikës popullore në botë. Edhe Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë pati mirësinë se mundësoi që të jetë me fat. Jo çdokush mund ta ketë këtë fat. Ne - falë prokurës që Lefer Çipa i ka lënë trashëgimtarit të tij, dr. Aleksandër A. Çipa ( Çipa i Riu).
2. DORËSHKRIMET E LEFTER ÇIPËS, THESAR PËR BIBLIOTEKËN SHKENCORE
a. Janë pesë vëllime të pabotuara, dorëshkrime të Kolanës “Këngët e Atdheut tim” nga të cilët njeri është botuar, vëllimi i parë.
b. Tekste autoriale të këngëve të interpretuara nga grupet më të njohura polifonike shqiptare nga vitet ‘ 60 të shekullit të kaluar dhe deri në ditet tona:
- Tekste këngësh të ansambleve të këngëve qytetare,
- Tekste të këngëtarëve të njohur të muzikës popullore dhe asaj qytetare.
Këto vëllime janë të paisura edhe me një aparat teksti dhe kalendar kronologjik për kohën, interpretuesit, vendin dhe eventin ( ngjarjen) ku janë interpretuar për herë të parë këto krijime.
c. Në këtë krijimtari, përfshihen edhe pesë libra të pabotuar me poezi tipologjike autoriale të Lefter Çipës, të cilat gjenden si dorëshkrime në 17 lidhje të mëvetësishme dhe në version origjinal të autorit.
d. Një monografi për jetën, veprimtarinë dhe historinë artistike të Grupit Polifonik të Pilurit me një veprimtari intensive të shtrirë në pesë dekada.
e. Dy monografi për Polifonë të famshëm në trevat e Bregdetit të Himarës, ku paraqiten edhe interpretime autoriale për karakteristika e specifika indicidualiteti në fushën e interpretimit dhe prurjeve të melodive në polifoninë shqiptare.
Në këto vëllime ka vlera studimore për aspekte tipologjike të artit polifonik, poezisë orale si dhe për individualitetet interpretuese të saj.
Janë mbi 10 volume me hulumtime të poezisë orale të grumbulluar individualisht nga autori Çipa, në ture ekspeditash të përbashkëta me Institutin e Kulturës Popullore si dhe individualisht, duke respektuar parimet studimore të grumbullimit dhe regjistrimit të tyre në versione të ndryshme.
f. Pjesë e këtij fondi janë pashmangshmërisht pasuria gjuhësore, idiomatike dhe vlerat etnoteksuale të autorit.
Kemi të bëjmë me një rast unikal “Dorëshkrime, trashëgimi kulturore” të papërsëritshëm më parë, ndoshta dhe në të ardhmen s’mund të ketë gjasa të rastisë një fenomen i tillë, i këtyre përmasave gjithëpërfshirëse, gjithështesore për fusha të diturisë në tërësi, sidomos në folkor, gjuhësi ( dialektologji) e letërsi, me vlera të veçanta për albanologët.
3. DOBIA E OPUSIT TË TRASHËGIMISË KULTURORE TË LEFTER ÇIPËS
Për të argumentuar më në hollësi se përse është e dobishme që Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë mori marrë në pronësi Opusin e Trashëgimisë Kulturore të Lefter Çipës, paraqesim një pjesëz nga të dhënat për këtë personalitet të njohur të letrave shqipe dhe për veprat e tij, që shquajnë për bukurinë, origjinalitetin, vlerat e vërteta artistike dhe estetike. Lefter Çipa njihet si princ i lirikës popullor, është personaliteti më i njohur i poezisë popullore prandaj nga studiuesit dhe kritika është quajtura Vjershëtor kombëtar dhe Naim Frashëri i Polifonisë shqiptare. Etnokultura shqiptare në rrjedhat bashkëkohore e ka standardin e gjallë të përsosmërisë që mund të japë shkëlqime tipike të papërsëritshme dhe të patjetërsueshme. Në kulturën shqiptare një rol të madh kanë luajtur edhe mjaft personalitete që kanë sjellë një burim të freskët popullor, përjetimin e thellë shpirtëror të shtresave të gjera popullore për çështjet më madhore dhe kulturën shpirtërore, e cila ka qenë dhe vijon të jetë në themelin e zhvillimit tonë shoqëror. Kohët kanë vërtetuar se kjo shtresë e kulturës popullore, këta personalitete të dijes së thellë dhe zbulues të thelbit shpirtëror të popullit tonë të popullit tonë kanë qenë të rëndësishëm gjatë gjithë historisë sonë kombëtare, jo vetëm popullore, por edhe të dijeve të tjera, sepse kanë shoqëruar me një lloj besnikërie të veçantë zhvillimin social, historik, shpirtëror dhe kulturën e brendshme vazhdimisht, ulje- ngritjet dhe premisat e pasurimit të kësaj kulture. Në këtë aradhë të ndritur të personaliteteve të kulturës shqiptare në përgjithësi është edhe kryemjeshtri Lefter Çipa me shembullin e tij jetësor të pakontestuar në shërbim të kulturës kombëtare. Është provuar që një shufër floriri në këtë thesar të kombit është edhe polifonia shqiptare. Studiuesi i mirënjohur i folkorit dhe i historisë së letërsisë shqiptare, prof. Bardhosh Gaçe, pedagog dhe përgjegjës i Qendrës së Studimeve Albanologjike dhe Ballkanistike në Universitetin “Ismail Qemali, ndërkohë nga miqtë më të afër e më të vjetër të Lefter Çipës, është marrë shumë me vjershërimin lefterian, jo vetëm si redaktor dhe autor parathëniesh i librave të tij, por edhe si një nga mentorët e nevojshëm të Kryepolifonit të polifonisë shqiptare. Prof. Gaçe nënvizon: “Kuptohet qartë se sa i shenjtë, sa madhor, sa bashkëpunues është vetë misioni i një njeriu të këngës siç e shpjegon Lefter Çipa, i cili të gjithë jetën e lidhi me këngën polifonike, me poezinë dhe baladën si mundësi të mrekullueshme për të shpalosur shpirtin e tij brilant, ndjenjat dhe motivet e tij atdhetare, lirike dhe historike. Siç shkruan prof. Spiro Shetuni, njëri nga interpretët shkencorë të polifonisë shqiptare, “... një ndihmë të shquar dhe të ndjeshme ka dhënë gjithashtu poeti i shquar i polifonisë shqiptare Lefter Çipa. Ai është autor i tërë repertorit të teksteve dhe varianteve melodike të Pilurit. Kënga polifonike piluriote interpretohet ngahera në mënyrë të përzier, gra e burra së toku. Melodinë e parë të saj zakonisht e këndon një grua, melodinë e dytë- një burrë, sipas rastit”. Çipa është njëri nga bardët e mëdhenj të mbajtjes dhe përcjelljes së stafetës së shenjtë dhe të mrekullueshme të polifonisë shqiptare. As ai dhe as ndonjë poet tjetër nuk mund të linte në harresë nderimin e madh që ajo kishte dhe vazhdon të ketë në katedrat më prestigjioze të muzikës popullore në botë. Lefter Çipa po mbush një gjysmë shekulli që stilit muzikor të Pilurit i dha një novatorizëm, që është vlerësuar nga opinioni ynë shkencor- artistik, si dhe është pëlqyer mjaft nga artdashësit brenda Shqipërirë dhe pothuaj në gjithë vendet e Evropës apo dhe kontinente të tjera të globit, ku ka shkuar për turne apo festivale folkorike ndërkombëtare dhe është kthyer gjithmonë me trofe të arta e të merituara në vendlindje. Është fakt se përmes një procesi të drejt estetik mundi të fitojë vlera të qëndrueshme artistike, qoftë në përmbajtje, qoftë në formë. Kjo është dhe vlerë e vjershëtorit të talentuar Lefter Çipa. Gjithashtu, modeli i tij me Opusin e Trashëgimisë Kulturore Dorëshkrimore na flet qartë se evolucioni i muzikës popullore shqiptare gjatë dhjetëvjeçarëve shfaqet dhe si pasojë e ndikimit që ushtron ndaj saj muzika profesioniste. Me bukurinë dhe origjinalitetin e vet, ai sjell një ndihmesë të rëndësishme në pasurimin e traditës sonë muzikore popullore në përgjithësi. Mund të pranojmë pa mëdyshjen më të vogël se stili muzikor piluriot prej vitesh ka fituar një rrezatim estetik kombëtar. Kështu ai përjetohet me dëshirë e me endje, jo vetëm në Labëri e Vlorë, por në mbarë Shqipërinë, madje dhe jashtë saj. Ndër stilet muzikore të polifonisë labe, pikërisht ky stil gëzon ndoshta më shumë njohje e popullaritet, simpati e admirim në masën e gjerë artdashëse. Stili muzikor piluriot është stil bashkëkohës në kuptimin e plotë të fjalës, argumentojnë specialistët e fushës. Vetë Lefter Çipa na tregon një pamje si ndërtues i fjalës së bukur artistike të kënduar: “Isha në moshën 35 vjeçare kur më kishte lindur ideja e kërkoja një këngë që ta këndonin të gjithë. Ta këndonin të kënduarit, një kryekëngë sintezë të historisë së hijshme të shekujve të himnizuar. Në vitin 1977, në Vlorë festohej 55- vjetori i shpalljes së Pavarësisë. Vlora