Handke merr Nobelin, ministra e intelektualë: Admironte Millosheviçin
Luan Rama: Kur teatri francez hoqi nga repertori veprën e autorit që mbronte Millosheviçin Mediat e huaja i përmendin mbrojtjen ndaj serbit dhe protestat në Oslo Nga Salman Ruzhdie e Slavoj Zizek, te shqiptarët: Të gjithë kundër nobelistit!
Po e risjell një shënim të botu ar më parë në librin tim “Në udhëkryqet e kohës” ( vëll. I) lidhur me rolin e shkrimtarit në shoqërinë bashkëkohore, çka ajo që kam shkruar bie ndesh me përzgjedhjen e Peter Handke si nobelist i vitit 2019. Padyshim zgjedhja e një letrari si nobelist në çdo cep të botës na gëzon dhe shqiptarët prej kohësh e kanë dëshiruar përzgjedhjen e Kadaresë, si autor i një letërsie të madhe. Prej shumë vitesh, kur në debate miqsh mbroja veprën e Kadaresë, disa kritizerë më flisnin jo mirë për të dhe përse unë e mbroja. Sigurisht, atyre nuk u pëlqente Kadareja dhe unë u thosha se dhe Bethoveni ishte njeri i prapë, por askush nuk e ka gjykuar atë për huqet e tij, por për veprën e tij. Ata harronin se Kadareja ishte monumenti më i madh letrar shqiptar i derisotëm dhe se ky monument i kishte bërë dhe i bën nder Shqipërisë. Por lajmi i përzgjedhjes së Peter Handkes më risolli në kujtesë fushatën e tij të dikurshme në mbrojtje të Milosheviçit dhe kjo padyshim më revoltoi në vetvete. Vallë ishte e njëjta filozofi humaniste që e çoi komisionin e Nobelit për të veçuar Peter Handke? Ja çfarë kam shkruar në atë artikull me titullin “Të jesh apo të mos jesh… shkrimtar?!”
* * *
“Le ta huazojmë këtë varg të Shekspirit për një dilemë që herë pas here shfaqet mbi rolin e shkrimtarit dhe të artistit. Duhet të jetë ai i angazhuar? Por për çfarë kauze? Bota në historinë e vet ka njohur shkrimtarë dhe artistë të angazhuar dhe të pa angazhuar, artistë në frontin e parë të sfidave njerëzore, apo të tjerë të tërhequr diku, vëzhgues të ngjarjeve dhe të rrjedhës njerëzore, mbyllur në dekorin e tyre të librave apo artit dhe krijimit. Orëell, Heminguei, Kamy, Sartre e të tjerë ishin shkrimtarë të angazhuar. Por ka pasur dhe ka edhe nga ata që shkojnë kundër kësaj rrjedhe dhe aspiratave njerëzore e megjithatë janë shkrimtarë dhe artistë, vlera të cilat nuk mund t’u mohohen; shkrimtarë që i janë kundërvënë utopisë dhe humanizmit, duke justifikuar dhe krimet më të mëdha e çnjerëzore. Mbretër mizorë, perandorë paranojakë, diktatorë të tmerrshëm kanë pasur shkrimtarë dhe artistë kundërshtarë, të cilët kanë përfunduar në burgje e kampe përqendrimi, dhe të tjerë që ishin mbrojtës së tyre, shkrojtës të bëmave dhe historive të tyre të “lavdishme”, ata që thurnin vetëm lavde dhe ode. Në këtë kuptim, bota duket se është po ajo që ka qenë edhe pse ajo ka hyrë në rrugën e moderniÇmimi
Nobel në Letërsi për vitin 2018 i jepet autores polake Olga Tokarczuk “për një imagjinatë narrative e cila përfaqëson me një pasion enciklopedik kalimin e kufijve si një formë e jetës”. Çmimi Nobel në Letërsi për vitin 2019 i jepet Peter Handke “për një punë me ndikim të madh, e cila me çiltërsi gjuhësore ka eksploruar periferinë dhe veçantinë e eksperiencës njerëzore”. Kanë qenë këta të dy shkrimtarë që janë vlerësuar dje për letërsinë e tyre nga akademia suedeze. Por ndërsa për të parën ka pasur vlerësime për Handken, ka
tetit. Duket se thelbi i natyrës njerëzore ende nuk ka ndryshuar. Atëherë të jesh apo të mos jesh… shkrimtar, artist?!
TË BURGOSESH PËR FJALËN E LIRË
Pedrag Matvejeviç është sot një nga intelektualët më të njohur të juglindjes europiane, por dhe një nga më kurajozët e këtyre dy dekadave të fundit, i cili guxoi ta godasë hapur Milosheviçin atëherë kur ai sapo u ngjit në majën e pushtetit serbomadh dhe brohoritej nga shpërthyer me njëherë revolta. Gazeta britanike “The Guardian” shënon se fituesi ka provokuar menjëherë opinione kontroverse. “Ambasadorja e Kosovës në SHBA, Vlora Çitaku, e quajti vendimin “skandaloz… vendim absurd dhe i turpshëm”, shkruan “The Guardian”. I menjëhershëm ka qenë edhe në Shqipëri reagimi, ku gjuhëtarja Ledi Shamku, ministrat Elisa Spiropali dhe Gent Cakaj kanë sjellë në vëmendje raportin e shkrimtarit me Millosheviçin dhe mbështetjen publike që i ka dhënë politikanit serb, që shënjoi përgjakjen e Ballkanit. Nga Franca ku jeton, studiuesi miliona e miliona serbë. Ai përjetoi shpërbërjen e Jugosllavisë dhe kontribuoi për një Ballkan të paqes dhe të të drejtave të njeriut, të demokracisë dhe të së Drejtës. Gjithnjë ka luftuar për të vërtetën duke guxuar në çdo moment si të ishte një dishepull i Brehtit apo i Kamysë. Dhe padyshim është e Luan Rama sjell në vëmendje figurën e Handkes, pas një debati të hershëm në Francë, ku vepra e tij u hoq nga repertori i Teatrit të Komedisë, pikërisht për shkak të figurës ambige të autorit. Pas pjesëmarrjes në varrimin e Millesheviçit dhe fjalës që mbajti atje, Handke u kritikua gjatë aq sa hodhi poshtë një nominim për çmimin “Heinrich Heine” para se t’ia tërhiqnin për pikëpamjet e tij politike. Kur më 2014- ën Handke fitoi çmimin Ndërkombëtar Ibsen u prit me protesta në Oslo. Duke risjellë në kujtesë faktin që vetë Handke e pat quajtur “Nobelin”, kanonizim të rremë të letërsisë, filozofi slloven habitshme sot të dëgjosh se ky intelektual dhe shkrimtar i madh, ky eseist i një Mesdheu dhe Adriatiku të ri, dënohet me burg nga një gjykatë kroate pse në shkrimet e tij ka dënuar intelektualët që kanë mbështetur regjimet autoritare e nacionaliste të cilat u shfaqën pas ngjarjeve të vitit 1990, regjime të Slavoj ZiZek tha se çmimi i këtij viti “dëshmon se ai pati të drejtë”. Edhe Uoll Strit Journal është ndalur te figura e Handke duke përmendur kritikat në drejtim të tij për shkak të Millosheviç. Gazeta amerikane vëren se “autori britanik Salman Rushdie në vitin 1999 e përshkroi zotin Handke si një apolog për politikat gjenocidale të regjimit Millosheviç çka e tregoi me fjalimin e mbajtur në ceremoniali mortor”. Ai ka botuar një libër titulluar “Një Udhëtim për Lumenjtë: Drejtësi për Serbinë” në 1996 dhe më vonë ka qenë një kritik i zëshëm i bombave të NATO- s të ish- Jugosllavisë.