Rreth zhvendosjes së qytetit të Aulonës nga Kepi i Treporteve në Vlorën e sotme
Të dhënat e para për ekzis tencën e qytetit të Aulonës i hasim në librin “Gjeografia”, vepër e gjeografit, matematikanit dhe astronomit aleksandrin, Klaud Ptolemeu. Klaud Ptolemeu ishte qytetar i Perandorisë Romake, për jetën e të cilit dimë fare pak. Nuk dihet me saktësi se kur ka lindur dhe kur ka vdekur. Vëzhgimet e tij i ka kryer në Aleksandri të Egjiptit, nga viti 127 deri në vitin 151 pas Krishtit. Kjo tregon se të dhënat që na ka lënë për qytetin e Aulonës i përkasin shek. II të erës së re.
Konkretisht në kreun “Tavola Evropale” ( Harta e Europës), ndërmjet të tjerave ai ka paraqitur një qytet me emrin Áulon, i cili ndodhet në hyrje të gjirit të Vlorës ( shih hartën në vijim). Në kreun “Macedonia Sitis” ( qytetet e Maqedonisë), ndërmjet të tjerave ai ka pasqyruar qytetin Aulon civitas navalis ( Vlora, qytet bregdetar).
Shtrojmë pyetjen: ku ndodhej qyteti i Aulonës në shek II- të erës së re: në kodrat e Treporteve apo në Vlorën e sotme? Për t’iu përgjigjur pyetjes nevojiten një varg të dhënash, porse tek K. Ptolemeu që e quan qytetin me polinomin antik Aulon civitas navalis, dallojmë një të dhënë tepër të rëndësishme: qyteti kishte fituar statusin e civitas.
Civitas- i në Perandorinë Romake ishte një qytet- shtet, por në përmasa më të vogla se polisi grek. Ai përbënte një bashkësi qytetare autonome, e cila përfshinte qytetin dhe periferinë, së bashku me fshatrat ( vicus) dhe kështjellat ( opidium) që ndodheshin në të2.
Qyteti romak ( civitas) kishte planimetri të rregullt. Ai përbëhej nga dy rrugë kryesorë, që kryqëzoheshin përpendikularisht në qendër të tij ( ato quheshin documanus dhe cardo), si dhe nga rrugë të tjera paralele me to. Në hapësirat ndërmjet rrugëve ngriheshin ndërtesa të ndryshme. Në kryqëzimin e rrugëve kryesore ishte qendra e qytetit. Këtu ndodheshin forumi ( tregu), tempulli ( ose bazilika), buleftiri ( ndërtesa e parlamentit) etj. Gjithashtu qyteti kishte termat ( banjat publike), bibliotekën, vilat e të pasurve dhe ndërtesat e qytetarëve të thjeshtë ( habitat- et). Brenda murit rrethues ndodhej teatri, kurse jashtë tij ndodhej amfiteatri ( në qoftë se kishte) dhe nekropoli etj.
Duke u kthyer tek Aulona, gjejmë se në kepin e Treporteve, edhe sot e kësaj dite dallohet qartë një trakt muri i nënujshëm 13, 5 m i gjatë, i ndërtuar me blloqe të mëdha paralelepipedi, karakteristikë e arkitekturës helene. Sipas arkeologut austriak K. Paç, ai i përket shek. IV- III para erës sonë. në fjalë vazhdon me gurë kuadratikë të madhësisë mesatare të pleksur me gurë të vegjël, karakteristikë e arkitekturës romake. Në çdo 10- 20 m, Muri ( bankina), ka të dala, të cilat mund të jenë vende për ankorimin e anijeve. Në jug të murit ( bankinës), pothuajse paralel me të, shtrihet një mur tjetër. Ky, ndoshta shërbente si mur mbrojtës i portit ose, siç quhet ndryshe, valëthyesi. Brenda në det dallohen gjithashtu, rrënojat e një rruge të shtruar me pllaka, e cila shkon në qendër të luginës. Ajo mund të ketë qenë rruga kryesore e qytetit ( documanus). Edhe ky është një element i infrastrukturës romake.
Bankina e portit është rreth 700 m e gjatë. Në fund ajo merr një kthesë në këndin nëntëdhjetë gradë dhe përfundon në rrëzë të kodrave të Zvërnecit. Në veri të bankinës shtrihet një luginë rreth 600 m e thellë. Ajo pothuajse mbyllet nga dy kodrina, të cilat janë zgjatje të kodrës së Pllakës dhe të kodrave të Zvërnecit, përkatësisht. Me sa duket, qyteti antik i Treporteve shtrihej deri në këto kodrina, duke i përfshirë ato. Kjo tregon se ai zinte një sipërfaqe prej 7 deri 8 ha ( shih skemën në vijim).
Duke u kthyer në qytetin e Vlorës, kemi disa të dhëna arkeologjike. Në qendër të qytetit të Vlorës është zbuluar një trakt muri, një kullë mbrojtëse në formë katrore dhe dy shtëpi banimi. Sipas arkeologut D. Komata, objektet e mësipërme janë pjesë e kështjellës bizantine të Aulonës dhe i përkasin shekujve III- IV, VI dhe X të erës sonë.
Siç e dëshmon trajta e murit të zbuluar, kështjella bizantine e Aulonës kishte formë rrethore ose poligonale. Rrezja e saj ishte rreth 200 m. Kjo kuptohet nga fakti se, aktualisht, në largësinë 200 m nga muri i zbuluar, ndodhet godina e ish Hotel Sazanit. Në themelet e saj janë rrënojat e kishës së shën Vllasit, e cila u shkatërrua në vitin 1968. Në afërsi të saj, edhe sot e kësaj dite ndodhet godina e braktisur e zëvendësmitropolisë së Vlorës.
Sipas fesë së krishterë, vendi i ndërtimit të një kishe konsiderohet i shenjtë. Si rrjedhim, kishat rindërtoheshin në themelet e njëra- tjetrës. Madje, edhe kishat paleokristiane ndërtoheshin në themelet e tempujve antikë. Kjo tregon se kisha e shën Vllasit duhet të ketë qenë pasardhëse e largët e kishës peshkopale të Aulonës, e cila ndodhej në mes të kështjellës bizantine. Gjurmët arkeologjike tregojnë se kjo e fundit shtrihej në trekëndëshin midis objekteve të njohura të qytetit të Vlorës: Monumenti i Pavarësisë, Posta e Vjetër, Stacioni i Trenit. Pra, gjithsej kështjella e Aulonës zinte një sipërfaqe prej 1,2 deri 1,3 ha.
Duke e krahasuar me qytetin e lashtë të Treportit, i cili zinte një hapësirë prej 8 ha, del se në Vlorën e sotme ndodhej një kështjellë bizantine ose një qytet i tipit castrum.
Si përfundim, mund të themi se qyteti për të cilin bën fjalë Klaud Ptolemeu në librin e tij Gjeografia ( Aulon civitas navalis), ndodhej në kepin e Treporteve. Në shekullin II të erës sonë ai ishte një port romak.
Nga Iteneraret e pelegrinëve perëndimorë mësojmë se në shek. II- IV të erës sonë qyteti i Aulonës ndodhej në Vlorën e sotme; Kjo tregon se banorët e tij e kishin braktisur qendrën tyre të banimit në Treport dhe ishin vendosur në Vlorën e sotme. Shtrohet pyetja: cilat kanë qenë shkaqet e zhvendosjes?
Të dhëna dokumentare për këtë çështje nuk ka ose të paktën ne nuk gjetëm; prandaj do të mjaftohemi duke bënë hamendësime të arsyeshme. Për mendimin tonë, shkaku parë i zhvendosjes mund të lidhet me faktin se, në shek. III qyteti i Apolonisë e kishte humbur funksionin e pikënisjes së dytë të rrugës Egnatia, për arsye se lumi Vjosa ishte spostuar në drejtim të jugut dhe porti lumor nuk funksiononte më. Për të ndrequr këtë “gabim” të natyrës, “barra” i binte qytetit të Aulonës, sepse ndodhej afër Apolonisë më shumë se çdo qytet tjetër. Por, vendndodhja në kodrat e Treporteve e bënte të papërshtatshëm, sepse gjendej në ishull; rrjedhimisht, shtrohej nevoja që të zhvendosej në bregun përballë. Me një fjalë, të shndërrohej nga një qytet ishullor në një qytet bregdetar. Një ndryshim i tillë kërkonte që banorët e tij të largoheshin nga qendra e banimit në Treport dhe të vendoseshin në Vlorën e sotme. Ky ndoshta ka qenë shkaku i parë dhe kryesor i zhvendosjes së qytetit të Aulonës nga kepi i Treporteve në Vlorën e sotme.
Shkaku i dytë mund të ketë qenë tërmeti i fuqishëm që ra në gjirin e Vlorës në shek. II, i cili çoi në shkatërrimin e plotë të qytetit të Orikumit. Nuk ka asnjë dyshim se tërmeti i fuqishëm është ndier edhe në qytetin e Aulonës, i cili ndodhej vetëm 19 km larg Orikumit.
Orikumin e rindërtoi nga e para dhe e ripopulloi, domethënë e rithemeloi, Herod Attiku ( 101- 177). Duke kaluar nga Sirmium ( në Mitrovicën e sotme) në Athinë, ai ndaloi në Orikum, por u sëmurë rëndë dhe u detyrua të qëndronte atje nga viti 173 deri në vitin 174. Gjatë kësaj kohe rindërtoi qytetin e shkatërruar. Edhe pse gjetjet arkeologjike tregojnë se jeta në qytetin e Orikumit ka vazhduar, ai nuk përmendet më në dokumentet historike. Dh. Budina shkruan se veprimtaria e rimëkëmbjes së Orikumit nga Erod Attiku ishte e pasuksesshme. Kurse, historiani francez Paul Grainder, thekson se qyteti i Orikumit nuk u shkatërrua nga tërmeti, por ai ishte në dekadencë të plotë që në epokën e Pompeut, kur u dogj pjesa më e madhe e tij. Sidoqoftë, shkatërrimi i tij ndikoi në zhvendosjen e qytetit të Aulonës, sepse lindte nevoja për ta zëvendësuar. Nga ana tjetër, edhe Aulona duhet të ketë pësuar dëme të konsiderueshme. Pra, tërmeti i fuqishëm që ndodhi në shek. II të erës sonë dhe që lidhet më shkatërrimin e Orikumit, mund të jetë një shkak tjetër që ndikoi në zhvendosjen e qytetit të Aulonës, nga kepi i Treporteve në Vlorën e sotme.
Shkaku i tretë dhe i fundit i zhvendosjes së qytetit të Aulonës mund të jetë shfaqja e fiseve barbare në kufirin verior të Perandorisë Romake, në shek. II dhe III. Për përballimin e tyre, perandorët romakë morën masa për ndërtimin e kështjellave të shumta në kufi ( limes) dhe në thellësi të vendit.
Sipas arkeologut D. Komata, objektet arkeologjike të zbuluara në kështjellën e Aulonës i përka