LEKË TASI: Këshillat e Petro Zhejit për kujtimet e internimit

"Kisha shkruar një roman dhe i dorëzova shënimet. Më tha: Jo, jo kështu"

Edhe unë e shqiptoj ' po'- në e përditshme të nevojës, por mbaj brenda meje të gjallë ' jo'- në e paepur të rezistencës". Lekë Tasi, piktor, ish- violonçelist i Teatrit Kombëtar të Operës, i lindur në Greqi, i kthyer 12 vjeç prej andej, pasi ka bërë xhiron e fundit me biçikletë nëpër Tiranën gri të viteve 1970, është hequr me forcë nga kryeqyteti, jeton në një barakë, bën punën e bujkut kur një ditë në Grabjan dëgjon këto fjali në një radio. Ua përkthen miqve sepse frazat qenë në fakt një mënyrë për të balancuar dëshirën për të jetuar me dëshirën për të folur; dhe kjo, ndodh në një kohë, kur balanca për një të internuar me baba të burgosur e xhaxha të vdekur në burg është jetike. "Letërsia si vend kujtese" sjell historinë e mbijetesës së një artisti nën vëzhgimin e rreptë të autoriteteve. Leka përjeton një mënyrë krejt të re presioni e përndjekjeje. Niste që nga apelet dy herë në ditë e deri te heqja e ditëve të punës, nën etiketën e armikut. Libri i tij me kujtime, "Grabjani rrëzë kodrave", është një formë ditari që nis me datën 18 tetor 1975. Plot 44 vjet më vonë, tashmë 90- vjeçar, ai është në bibliotekën e Muzeut Historik Kombëtar i ftuar në takimin "Letërsia si vend kujtese", organizuar nga Instituti për Demokraci, Media e Kulturë. Ndërsa 44 vjet më parë, Lekë Tasi niste ditarin e internimit, takimi për librin e tij në 18 tetorin e 2019- ës, shënon një rehabilitim për të dhe njohje të së shkuarës për të rinjtë, që nuk e kanë jetuar diktaturën dhe nuk e dinë se si ishte të jetohej në diktaturë, madje pak dinë se ka pasur një diktaturë. Tasi dokumenton në libër jetën e përditshme të qindra familjeve të internuara. Për këtë dokumentim, që e përcjell pa inate, akuza e mllefe, rrëfimi i tij merr përmasat e rrëfimit të një kronikani që përshkruan ç'sheh, e ndonjëherë, sheh edhe brenda vetes. "Kjo veti e të shkruarit ka një histori. Kur erdha në Tiranë nga internimi, takova shokun tim të vjetër Petro Zhejin. Ai më imponoi ta shkruaja historinë e internimit. Dhe siç e kishte tonin Petroja, më bindi, ose iu nënshtrova. I çova dikur një draft fillestar dhe ai ma ktheu mbrapsht, duke thënë që ' jo, jo kështu'. Duhet më thjeshtë, duhet thjeshtë ta rrëfesh, ta përshkruash. Sepse vija ndjenja, vija reagime. Nuk duhej. Atëherë mu kujtua letërsia e vërtetë, që është e ftohtë nga pikëpamja e pjesëmarrjes së autorit. I jep mundësi lexuesit të marrë pjesë vetë dhe transformohet zemërimi nga autori te lexuesi", tha Lekë Tasi.

Kritiku letrar Agim Baçi, duke vërejtur stilin e përdorur nga Tasi u ndal edhe te figura e motrës së tij, Tefta Tasi, e cila ka vuajtur burgun e grave. Për Baçin, portretizimi i Tefta Tasit në vepër është mjaft i rëndësishëm, sepse ajo pasqyrohet si simbol qëndrese. "Leka në libër duket sikur nuk e ka mendjen te ajo që ndodh, por vetëm tregon. Në mënyrë të natyrshme. Zakonisht kemi histori burrash në burg, por Leka ka sjellë Teftën", tha ai. Në përgjigje, Lekë Tasi tha se e motra "kishte karakter të veçantë. Ishte gjakftohtë dhe shumë e prerë. Ishte e izoluar që në moshën 18- vjeçare kur e arrestuan duke i imponuar që të bëhej informatore. Ajo e refuzoi. Kishte disa javë që po i bënin presion. E izoluan tërë jetën", kujtoi artisti. Sa i takon përvetësimit të punës së intelektualëve si Lekë Tasi që ishin të përndjekur politikisht, ai kujtoi rastin e përkthimit të një vepra të David Smiley, që ia dhanë për ta përkthyer dhe më pas, libri nuk doli me emrin e Tasit si përkthyes.

Kur Agim Baçi e pyeti nëse i ka pasur përballë persketurorët, apo ata që në Grabjan e kanë shtrënguar atë dhe familjen e tij, Tasi rrëfeu një takim. "Me ata që na kanë persekutuar nuk kam pasur kontakte. Disa nga ata të Grabjanit, meqë fshati nuk i donte, u detyruan të shkonin në Elbasan. Kur shkova në Grabjan, elektricisti që na jepte ca bezdira, më thirri që lart, sikur t'i përgjigjej një kërkese të fjetur brenda tij duke më thënë: epo ishte koha ashtu. E bëri ciklin vetë ai, i dhashë dorën dhe nuk i mbaj mëri fare, sepse vërtetë ishte ashtu koha. Unë nuk jam që të gjykoj, unë shoh tërësinë e Grabjanit. Oficerët e Lushnjës që janë sjellë keq, nuk i shoh gjurmët e tyre. Disa janë bërë avokatë e disa kanë ikur në emigracion". Drejtoresha e IDMC- së, Jonila Godole, e vuri theksin te të rinjtë në fjalën e saj dhe pamundësia e tyre se si të njohin të shkuarën. "E menduam ' Letërsia si vend kujtese' sepse deri në 2015- ën, nuk kishim as muze kujtese. E vetmja dritare, më shumë se sa muzeu, ishin librat biografikë, ishte letërsia e atyre njerëzve që i kishin mbijetuar territ komunist. Kjo e gjitha falë punës së Institutit të Studimit të Krimeve që kishte sjellë një sërë botimesh shumë të dhimbshme të asaj kohe. Duke qenë se nuk kemi vende kujtese, atëherë le ta marrim letërsinë si vend kujtese dhe përmes tyre le të njohim si ka qenë e shkuara", - tha ajo. Kujtoi më tej takimet e bëra ndër vite, duke prezantuar Lekë Tasin me një libër të veçantë për jetën e tij në internim, për përditshmërinë e tij dhe familjes dhe familjeve si e tija në Grabjan. "Është i veçantë sepse ka pak libra që i bëjnë një skanim të fortë diktaturës, pa treguar me gisht asgjë. Kjo modesti në mënyrën si e kanë përballuar vuajtjen e tyre dhe se me këmbëngulje janë përpjekur të qëndrojnë njerëz me gjithë dhunën që ushtrohej. Këto aktivitete që kemi bërë nuk do i kishim arritur pa mbështetjen e aktorit ndërkombëtar si Fondacioni ' Konrad Adenauer', që e ka zgjedhur këtë temë për ta mbështetur fort, duke ndihmuar jo thjesht kujtesën e procesin tonë të të menduarit, por duke e vënë theksin te viktimat e komunizmit dhe tek ata që i shpëtuan atij", tha Godole.

Më tej, drejtuesi i KAS, Tobias Ruttershoff, tha se "është shumë e rëndësishme për ne trajtimi i këtyre çështjeve. Siç e dini edhe në Gjermani kemi pasur një regjim komunist në Lindje dhe na u desh të merreshim me kujtesën kur ajo periudhë mbaroi. Shqipëria ka vuajtur më shumë se Gjermania Lindore dhe jemi marrë me këto tema këto 5 vitet e fundit dhe me viktimat e komunizmit këtu. Është e rëndësishme të dëgjojmë zërat e njërëzve që kanë mbijetuar dhe nuk kemi shumë kohë për të dëgjuar zërat e tyre".