"Filmin ' Kur zbardhi një ditë' të Milkanit na e kërkojnë shoqëri perëndimore të distribucionit"
Letra e zv. drejtorit të Kinostudios për Komitetin Qendror në ' 73- in
Memorie. al" pub likon historinë e panjohur të disa prej filmave më të njohur shqiptar të viteve ' 60- të -' 70të, si: "Përse bie kjo daulle", "Prita", "Kapedani", "Yjet e netëve të gjata", "Kur zbardhi një ditë", "Ndërgjegjja", etj., të cilët iu nënshtruan një censure të fortë dhe patën probleme të mëdha si në procesin e realizmit ashtu dhe më pas kur ata u shfaqën edhe pse me shumë sukses në kinematë shqiptare. Raport- informacioni i ish- nëndrejtorit të Kinostudios "Shqipëria e Re", Niko Koleka në mesin e muajit prill të vitit 1973 për Komitetin Qendror të PPSH- së, ku ai ka marrë në analizë dhe ka nxjerrë "të gjitha kleçkat" e disa prej filmave shqiptarë të realizuar në ato vite, nga: Hysen Hakani, Piro Milkani, Viktor Gjika etj., lidhur me "shkarjet" që ata kishin pasur në veprat e tyre. Si p. sh., Milkani, që te Kinonovela, "Meçua" e filmit "Kur zbardhi një ditë", e "vendos partizanin hero, Meçon, të luftojë në kullën e kambanores së një manastiri krejt i vetëm, ku partizani i rrethuar nga zjarri armik ngjitet deri lart për t'u mbrojtur nën kambanën dhe kryqin e manastirit. Dhe pikërisht kërkimi për ta dhënë tërë këtë skenë me një efekt të fuqishëm i bëri autorët të kërkojnë rrezet e diellit që të thyhen mbi kryq e të formojnë një glorje. Si rrjedhim ne pamë, se si ky efekt figurativ na dha një ide krejt mistik. Nga pasoja në pasojë… Mund të duket e pabesueshme por është fakt. Kino- novela "Meçua" është filmi që kërkohet më shumë nga mjaft shoqëri perëndimore të distribucionit të filmave, deri në Tokio. Kjo preferencë, kundrejt filmave tanë shumë herë më të mirë…"?!
Ashtu si dhe në të gjitha vendet e Evropës Lindore, edhe regjimi komunist në
Shqipëri i para viteve ' 90- të, u kujdes që të mbështeste dhe t'i jepte një prioritet kryesor institucioneve kulturore dhe artistike të vendit, nëpërmjet tyre dhe mjeteve të komunikimit masiv, si Radio- Televizioni Shqiptar dhe Kinostudio "Shqipëria e Re", me të cilat përçonte më së miri propagandën zyrtare dhe "vijën politike të Partisë". Kjo gjë u duk jo vetëm nga pesha e madhe që ato dy institucione mbajtën deri në fundin e viteve ' 90- të, ( kujtojmë "Kinostudion me 14 filma artistik në vit, apo RTSH- në me një numër të konsiderueshëm emisionesh), në përhapjen e propagandës së atij regjimi, por edhe nga vetë ndërtimet "glorioze" të godinave përkatëse, që edhe pse me modelin e arkitekturës sovjetike dhe kineze që ato u ndërtuan, edhe sot spikasin me madhështinë e tyre. Nisur edhe nga fakti që shkrimtarët e artistët regjimi komunist në fuqi i konsideronte si "ndihmës të Partisë", nëpërmjet veprave të tyre, kryesisht atyre letrare dhe kinematografike, tentonte e përçonte më së shumti edhe propagandën e saj. Por si në veprat letrare ashtu dhe në ato kinematografike, pati një "handikap" jo të vogël, pasi shkrimtarët dhe regjisorët që kishin studiuar në vendet e Lindjes Komuniste deri në vitin 1961, nuk mund të shkëputeshin dot në krijimtarinë e tyre, nga fryma me të cilën ishin inspiruar në vendet ku ata kishin studiuar. Si p. sh., në ish- Bashkimin Sovjetik, Poloni, Çekosllovaki, e në ndonjë vend tjetër, ku politikat liberalizuese të Hrushovit apo tendencat për hapjen ndaj Perëndimit që nga mesi i viteve ' 50- të e në vijim, kishin dhënë frytet e saj duke pasur një ndikim jo të vogël edhe të studentët shqiptarë që kishin studiuar në ato vende. Edhe pse Tirana zyrtare ishte përpjekur me të gjitha mundësitë e që t'i "imunizonte" studentët shqiptarë nga "infektimi" prej "ideologjisë së huaj Perëndimore", nëpërmjet një kontrolli të rreptë të tyre nga njerëzit e Sigurimit të Shtetit që vepronin të kamufluar apo jo, në ambasadat tona jashtë vendit, nuk mundi që t'ia arrinte plotësisht qëllimit. Kështu në mjaft raporte dhe informacione që dërgoheshin nga ambasadat shqiptare në disa prej këtyre vendeve në adresë të Ministrisë së Punëve të Jashtme në Tiranë dhe Komitetit Qendror të PPSH- së, jepeshin me detaje dhe hollësira gjithçka ndodhte me studentët shqiptarë që ishin në ato vende. Si p. sh., për Pirro Milkanin dhe Mihallaq Luarasin, ku mes të tjerash thuhej se: "Propagandojnë jetën e qejfit që bëhet në vendet Perëndimore".
Gjë e cila siç thamë më lart, ndikoi edhe në krijimtarinë e tyre, te mjaft shkrimtarë dhe artistë, si p. sh., te Kadareja, Mihallaq Luarasi, Kujtim Spahivogli, Lluk Kaçaj, Stavri Rafaeli, Ksenofon Dilo, Danish Jukniu, Thanas Papa, Fadil Kokomani, Vangjel Lezho, Trifon Xhagjika, Dhimitër Anagnosti, etj., ku disa prej tyre përfunduan burgjeve dhe internimeve të regjimit komunist për vite apo dhe u pushkatuan. Por edhe ata që i shpëtuan këtyre dënimeve, gjatë gjithë krijimtarisë së tyre ishin nën vëzhgimin e rreptë të mekanizmave të censurës që ushtronte ai regjim. Gjë e cila duket edhe tek ky dokument që publikon Memorie. al, i cili është një raport- informacion i vitit 1973 që i drejtohet Komitetit Qendror të PPSh- së nga nëndrejtori i Kinostudios "Shqipëria e re", të asaj kohe, Niko Koleka, ku ai i bën një analizë tepër të hollësishme mbi punën në atë institucion tepër të rëndësishëm të propagandës së asaj kohe. Në raportinformacionin e tij me temë "Çështje të përmbajtjes në kinematografi", Koleka merr në analizë të gjithë filmat artistik që kishte prodhuar në ato vite të fundit Kinostudio, ( fundi i viteve ' 60- të dhe fillimi i viteve ' 70- të), duke i bërë një panoramë "zbërthyese" përmbajtjes së tyre. Ndër filmat që ai merr në analizë, është dhe "Përse bie kjo daulle" që ka si autor kryesorë, dy kineastët e njohur, piktorin Ksenofon Dilo ( si skenarist) dhe Pirro Milkanin, si regjisor, film i cili ishte realizuar sipas romanit "Dasma" të shkrimtarit Ismail Kadare. Pas këtij filmi, ai "fshikullon" edhe disa filma të tjerë, si "Montatorja", "Prita", "Kapedani", "Ndërgjegjja", "Yjet e netëve të gjata", për të përfunduar te "Kur zbardhi një ditë", i Milkanit, ku te Kinonovela "Meçua", regjisori kishte "shkarë", gjë e cila kishte bërë që ai film të kërkohej nga mjaft shoqëri filmike distribucioni perëndimore, madje deri në Tokio! Por për më shumë rreth kësaj dhe filmave të tjerë të asaj kohe të cilët patën mjaft probleme dhe u "fshikulluan" nga nëndrejtori i atij institucioni, Niko Koleka, na njeh ky dokument që po e publikojmë nga dosjet përkatëse në Arkivin Qendror të Shtetit, te fondi i ish- Komitetit Qendror të PPSH- së.
Raporti i Niko Kolekës për Komitetin Qendror të PPSH- së
Përmbajtja: INFORMACIONE TË MINISTRISË SË ARSIMIT E TË KUL
TURËS E TË KINOSTUDIOS "SHQIPËRIA E RE" DREJTUAR KOMITETIT QENDROR TË PPSH:
ÇËSHTJE TË PËRMBAJTJES NË KRIJIMTARINË KINEMATOGRAFIKE
Filmat tanë përgjithësisht përshkohen thellësisht nga fryma e partishmërisë dhe militojnë për idetë e partisë, duke pasqyruar dhe interpretuar drejtë përmbysjet e mëdha politike e revolucionare, që pasuan që nga krijimi i Partisë Komuniste Shqiptare, gjatë revolucionit popullor, dhe në tërë vazhdën e revolucionarizimit të mëtejshëm të jetës, për ndërtimin socialist të vendit. Këtu kemi parasysh arritjet më të mira, realizimet e suksesshme që ata i kanë dhënë artit kinematografik. Të tillë mund të numërohen filma si "Debatik", "Vitet e para", "Komisari i Dritës", "Ngadhënjim mbi vdekjen", "Dueli i heshtur", "I teti në Bronz".
Në këto vepra konflikti i ndeshjeve të mëdha, midis nesh dhe armiqve tanë, është paraqitur drejtë dhe ndërtimi dramaturgjik ka shkuar në kërkimin në thellësi të divergjencave jetësore, që rrjedhin nga ideologjia, nga principi i luftës së klasave, duke vendosur drejtë kontradiktat antagoniste dhe duke e bërë luftën e armatosur dhe vigjilencën, rrugëzgjidhjen parimore dhe armë të praktikës revolucionare. Në qendër të ndeshjeve, subjekti dramaturgjik ka vënë masat popullore, apo përfaqësuesit e denjë të tyre, duke i zbuluar dhe duke na i dhënë me botë të pasur shpirtërore idealet e tyre në luftën për çlirim, shpirtin vetëmohues dhe të sakrificës, aspiratat e tyre për një botë të re, si tek heroi - masiv ashtu edhe tek