Frika e të tretit e poeti misionar, letërsia si detyrë partie
Një studim i Leonora Laçit pranë Institutit të Stu dimit të Krimit dhe Pasojave të Komunizmit, ka marrë në konsideratë totalitarizmin shqiptar duke e gjykuar atë përmes shkrimtarëve që u përndoqën. Studimi vë në peshore tiparet e fenomenit totalitar dhe shfaqjet e tij në vendin tonë gjatë viteve - dhe si këto tipare u adaptuan në Shqipëri. Veprat e shkrimtarëve të burgut At Zef Pllumi, Arshi Pipa, Sami Repishti, Visar Zhiti, kanë qenë burimi kryesor referencial.
“Shkrimtarët shqiptar përmes romaneve, poezive apo studimeve kanë shprehur më së miri aspekte të tipareve totalitariste të shfaqura në Shqipëri. Shqipëria kishte një komunizëm shumë ortodoks. Regjimi i saj ishte një përzierje mes stalinizmit, nacionalizmit etnik dhe elementeve të maoizmit në pushtet do thoshte kryeredaktori i ‘ Gazetës së zgjedhjeve’ polaku Adam Micnik në një intervistë të vitit “, thotë Laçi. Arshi Pipa kujton shembullin personal, kur sapo doli nga burgu dhe e kishte të vështirë të siguronte jetesën. Ju desh të takonte ministrin e Arsimit Ramiz Alia të cilin e kishte pasur student në Liceun e Tiranës. “Pritja ishte qytetare dhe menjëherë pas kësaj më caktuan mësues të gjuhës shqipe në një shkollë fillore. Librat në përdorim ishin të renduar nga letërsia e Partisë. Gramatika duhej të mësohej nga shartimi i këtyre në mendjet brishta të nxënësve”, kujtonte ai.
Laçi, në konferencën e Ndërkombëtare Shkencore “Të mohuar nga regjimi” arrin në përfundimin se komunizmi shqiptar ishte thjesht një kopje e bolshevizimit, pa asnjë origjinalitet të vetin. Dhe si ideologji tërësisht totalitare, stalinizmi depërton në të gjitha sferat e veprimtarisë njerëzore, si politika, etika, ekonomia, filozofia, arti dhe shkencat dhe çdo formë tjetër të menduarit dhe praktikë. Sami Repishti shkruante se “çdo ditë e ma shumë kisha përshtypjen se, eksperienca komuniste në Shqipni, kishte marrë karakterin e aventurës që shkelmonte logjikën e përfundimet logjike”.
ROLI I TË TRETIT
Mandej Laçi vë në dukje konceptin dhe peshën e pranisë së të tretit. Termi është sjellë disa herë nga shkrimtari Visar Zhiti për të sqaruar një aspekt të rëndësishëm që pa të, ekzistenca e komunizmit nuk do të ishte aq e gjatë, ndonëse ai nuk e përmend termin “spiun”, por preferon ta quajë “I treti”. Kjo nënkuptonte që në një bisedë mes dy vetëve shkrimi të Anila Shukës, tregon se së jashtmi, situata e një intelektuali rezulton më e pafavorshme se e një njeriu që merret me punë fizike: të burgosurit që zotëronin një zanat të thjeshtë kishin shans të ishin më të nevojshëm se një intelektual. Ndaj edhe konkurrenca për ta ulur veten sa më poshtë ishte shumë e madhe; kush kishte qenë profesor, thoshte se ishte mësues, kush kishte qenë gazetar thoshte se ishte tipograf e kështu me radhë. Sepse kush nuk zotëronte një zanat mbetej të hapte gropa. Dhe këtu hynin intelektualët. “Intelekti në totalizimin e tij në kamp u shpall jokompetent. Si vegël e vlefshme në përballimin e detyrave të vëna para nesh, ai abdikoi”. Ndërsa studiuesi Arshi Pipa në analizat e tij për këtë temë shkruante se “intelektualët që nga fillimi i kanë treguar komunizmit një fytyrë të ftohtë, duke i provokuar komunistët deri në tërbim. Shumë shfaqje gjyqesh në Shqipëri kumbojnë nga emrat e doktorëve dhe avokatëve, profesorëve dhe shkrimtarëve, teknikëve dhe inxhinierëve, që nuk janë përkulur para regjimit despotik”. Ai vërente se udhëheqësit komunistë u përpoqën t’i joshin intelektualët në rangjet e tyre. Duke qenë të paktë ata që u afruan me ta, komunistët iu drejtuan dhunës. Por sërish veç një numri fanatikësh, shumica e intelektualeve të rinj i bëjnë një shërbim thjesht verbal ideologjisë komuniste; sytë e tyre janë kthyer drejt Perëndimit.
TJETËRSIMI I NJERIUT
Tjetërsimi i njeriut bëhej në disa forma me dhunë fizike, psikologjike e verbale, shënon Laçi. Por pati dhe nga ata që i qëndruan tjetërsimit, e sfiduan atë siç ishte rasti i shkrimtarëve.
Tjetërsimi bëhej si aty ku mungonte liria pra në burg, por dhe në liri pasi fakti që mund të ishe pa pranga duarve nuk do të thotë se nuk kishe pranga gojës e mendjes. Toksifikimi pa pranga ishte më i vështirë të përballohej. Më poshtë po japim disa raste të trajtimit të tjetërsimit e dehumanizimit. Visar Zhiti në poezinë “Medaljoni i diktatorit” shkruan: Kaq dëm këtu s’kanë bërë përmbytjet/ as edhe luftërat, jo asnjëherë/ u prish njeriu, u prishen virtytet, nga humnerat e diellit/ biem në ferr
Në poezinë Kanali, A. Pipa përshkruan më së miri situatën vetjake në të cilën gjendet dhe kjo është një dëshmi që duhet marrë në konsideratë, dhe konkretisht shkruan:- A mund të quhen njerëz? Qe, shikoj/ fëtyra dheu ku syt e shojtun ngrohen/ kur shofin bukën: faqe qi gropohen e nofulla qi dalin si patkoj/ kambët si mbajnë e krahët u rrëzohen/ si dortoleca lkunden qi vendoi/ mbi hunj kopshtari. Njerëz kta ksisoj?/ Shauretën janë qi nga vorret çohen/ Njerëz kanë qenë. Sot janë veç zhele mishi/ automa kockash, nji bërsi, nji pleh/ ku veç prej emnave dallon e njeh”.
Në fund, studiuesja Laçi pranon se ky punim është maja e ajsbergut lidhur me paraqitjen e tipareve totalitare të regjimit komunist në Shqipëri, ku synimi pra është paraqitja e mendimeve të disa shkrimtarëve që kanë vuajtur persekucionin, dhe ajo çfarë bie në sy është se interpretimet e tyre janë të përafërta me njëritjetrin. Këta shkrimtarë kanë të përbashkët burgun, lirinë shpirtërore që mbeti pa iu cenuar dhe shkrimin e përjetimeve të tyre për realitetin që provuan, por kjo nuk i përjashton shkrimtarët e tjerë që nuk janë bërë pjesë e këtij studimi.